İsmail Gaspıralı’nın ilk makalesi hangi yıl basıldı ve makale ne hakkındaydı? Bu meseleyle şimdiye kadar kimsenin uğraşmadığı görünmekte. Ama yakın zamanda Prof. İlya Zaytsevniñ, Krımskoye İstoriçeskoye Obozreniye dergisinde basılan bir makalesinde bu konuyu belli derecede aydınlatmakta [1, s. 175 - 179]. İ. Zaytsevniñ verdiği bilgiye göre, Moskova’daki Rusya Edebiyat ve Sanat Devlet Arşivinde İ. Gaspıralı’nın 1876 ve 1882 senelerine ait iki mektubu saklanmakta. Birincisi, Novoye Vremya gazetesinin yayın sahibi A. S. Suvoringe adına. Bu mektupta İ. Gaspıralı, kendisinin 1875 senesinde Türkiye’den “Şark Mektupları” başlığıyla Novoye Vremya gazetesine gönderip bastırdığı makalelerinden söz edip makaleleri karşılığında Novoye Vremya gazetesini bedava aldığını hatırlatır. Yani bu bilgiyi esas alarak bugün biz İ. Gaspıralı’nın ilk korrespondentsiyalarının 1875 senesi baskıları hakkında aytmağa haqqımız bar. Bu yerçikte ğayet meraqlı olğan daha bir malümat qoşmalı. 1991 senesi Aqmescitte Gasprinskiyniñ 140-yıllığına bağışlanğan tedbirler arfesinde İ.Franko adına universal ilmiy kütüphaneniñ eki hadimi: ilmiy-metodik bölüginiñ müdiri Z.M. Molodtsova ve baş bibliograf T.L. Şostak Gasprinskiyniñ ayatı ve faaliyeti hususında mahusus spravka hazırlağan ediler. İşte, bu spravkada yuqarıdaki malümatnı tasdıqlayıcı böyle haber berilmekte: "1871 senesi Gasprinskiy başta Venağa soñra Parijge ketip anda çalışa… Rus gazetlerinen işbirlikte buluna. Soñra Aljir, Tunis, Mısır ve Yunanistandan keçip 1874 senesi İstanbulğa kele ve bu yerden S.-Peterburg ve Moskva gazetlerine şarq ayatınen bağlı maqaleler köndere" [2].
12 dekabr 1882 senesi Rusiye matbaa işleri boyunca baş idareniñ müdiri P.P.Vâzemskiyge yazılğan ekinci mektüpke kelince, mında Gasprinskiy "Terciman" gazetasınıñ çıqarılmasına ruhset istep, onıñ rus administratsiyası ve rus medeniyeti içün faydasını añlatmaqta [1, s. 177 - 178].
Tabiy, Gasprinskiy Rusiyedeki türk-tatar qavmın qolunda gazeta olmadığını çoq qasevet eter, çoq tüşünirdi. Çünki gazetanıñ millet içün büyükten-büyük ehemiyetini bütün inceliklerile añlardı. 1879 senesi "Ziya-i-Kavkaziyağa" yazğan mektübinde kendi tüşüncelerini böyle añlata: "Malümdir ki, Rusiye vilâyeti içersinde olan milletler – ermeni, polâk, latış ve ğayrı… milletler kendi gazetlere ve edebiyata dair şeyler peyda ittiler. İki-üç milliondan ibaret olan tatarları edebiyatsız ve dahi bir gazetasız olduqları çoq taaciptir. Gazeta milletin tilidir. Gazetler milletlerin muhafizi (qoruyıcısı) ola bilirler. Ticaret ve başqa sahalarda yol kösterici ola bilirler. Milletin aqlına ve fikrine ziya ola bilirler. Gazetsiz ve kitapsız millet sağır (gar) ve tilsiz adama beñzer" [3].
Belli ki, "Terciman"nıñ neşrine ruhsetname almaq içün Gasprinskiy aslında çoq vaqıt ve çoq küç sarf etkendir.
Bugünde Qırım devlet arhivinde qorunmaqta olğan çeşit vesiqalar arasında Gasprinskiyniñ özel (şahsiy) tipografiya açması ve gazeta neşri içün ruhset alınması meselelerinen bağlı bir sıra meraqlı huccetler bulunmaqta.
1882 senesi yanvar 9-da Tavriya gübernatorı adına Gasprinskiy böyle bir haber tezkeresi (dokladnaya zapiska) köndere: Tatarlarnıñ yaqın aradaki egitimi ve maarifine hızmet etmek niyetinen ve çeşit ilmiy-ameliy bilgilerni olarğa öz tilinde ögrenmelerine fursat edinerek, bir çoq maqale ve öçerklerni tatarcağa çevirdim. Hem bu meselede bir tecribeli hoca sıfatında mezkür bilgi berilmesi esnasında adiy şekillerden başlap mürekkeplerine yöneliş tuttum. Çünki avam halqqa sade bilgi berilmesiniñ yolu budır. İşte böyle bilgilerni ayrı sahifeler (gazet sahifeleri) şeklinde neşir etmege niyet edindim. İşbu neşirlerniñ mündericesini ilimniñ çeşit sahalarına ait adiy bilgiler özel ve tercime etilgen parçalar teşkil etecektir. Bular arasında hükümet tarafından ilân etilgen qanun-qaideler, harbiy nizamnameler, ikâyeler, çeşit lâtifeler, aytımlar, sanat ve esnaflar ile bağlı malümat ve haberler, mektep işleri, rus ve çetel hayatında olıp keçken ehemiyetli levhalar bulunmaqta. Bütün bular adiy halqnıñ añlaması içün keliştirilgendir. Ve aslında, yuqarıda añılğan malümatnıñ cümlesi – tatarlarnı rus halqınıñ medeniyeti ve maarifi ile tanıştırıp, olarnıñ rus iliminden saqınmasından vazgeçtirmektir [4]. Tezkereniñ devamında Gasprinskiy eki neşir makinesi peyda etkeni ve şulardan birisi litograf makinesi ve her eksine kiril ve tatar (arab) şriftlerini alğanını haber ete.
Bu yerde añlaşıla ki, ne içün Gasprinskiy 1881 senesinde kendisiniñ "Toñğuç" ve "Şafaq" gazetimsi varaqalarını Qırımda degil de, Tifliste muharrir Ünsi-zadeniñ tipografiyasında, neşir ettirgen edi [5; 6]. Yani 1881 senesi Gasprinskiyniñ elinde matbaa makineleri daha yoq eken… hem de böyle makine peyda etkeni hususında endi ilân bergeni ve bu ilânnı matbaa yüzüne çıqarmaq içün S.-Peterburg iç tsenzurası komiteti tarafından mahusus ruhsetname alğanı ve onı İlimler Akademiyası tipografiyasında bastırğanını añlata.
Gasprinskiy kendi matbaa makinelerinde bastırğan birinci varaqa 1882 senesine ait olıp, basmahaneniñ adını ve neşir yerini böyle şekilde qayd etmekte: "Bağçasaray: Neşriyat-i-İsmailiye" [6].
Mezkür haber tezkeresinde Gasprinskiy dey ki, bu olay, yani tipografiya makineleri satın alınması ve tuvğan tilde çeşit eserler neşir olunacağı, qırımtatarlar tarafından alğışlar ve istekle qabul etilip buña dair oña mektüpler könderdiler.
Gasprinskiyniñ fikrince, işbu varaqalar ayrı neşirler şeklinde olıp, S.-Peterburg komitetinde tsenzuradan keçecektirler. Bular ayrı-ayrı mevzularğa bağışlanıp, vaqıt musaade etse, yıl içinde 50 ve belki bundan daha ziyade nomerler çıqarmağa maqsat edinile. İşbu varaqalar "Ay", "Küneş", "Kün", "Mektep", "Terbiye", "Dünya", "Hava", "Deñiz", "Hayvanat", "Ösümlikler", "Minerallar", "Esnaflar", "Makineler" kibi mevzularda derc etilecek. Qararlaştırılğanına köre, varaqalarnıñ danesine 8 kapik, cümlesi (kollektsiyası) ise, 3 kümüş fiyatında olacaqtır. Varaqalar hem perakende (birer-birer), hem de toptan satılıp, isteklilerniñ ise, bularğa abune olıp elde etmelerine çareleri bulunacaq.
İşbu neşirler periodika sayılamaz, çünki Rusiyedeki matbuat qaideleri boyunca, periodika olması içün baştaları bir serlevha altında çıqarılmalılar…
Gasprinskiy Tavriya gübernatorına yazğan haber tezkeresinde yuqarıdakilerni açıqlayaraq rica ete ki, büyük bilgi sahibi gübernator hazretleriniñ bulardan haberi olsun, ve Matbaa işleri baş idaresine muracaatında meseleni açıqladığı zaman, tatarca neşir meselesini kendi yüksek himayesi altına alsın deye iltimasta buluna.
Hem de fursattan faydalanaraq, Ministerstvonıñ bütün tevsiyelerini baş üstünde qabul etip, küçüne köre, yalıñız Vatanımız faydasına, tatarlarnıñ maarifi oğrunda çalışacağını añlata. İşniñ muvaffaqiyeti köründikçe, tatarca (rusçağa çevirmeleri ile) kündelik neşir açılmasına istekler ve ricanameler bildirilecegi arz etile.
"Qırımtatarlarınıñ çoqsunda olğan oqur-yazarlığından faydalanıp, kelecekte dünya yüzü körecek neşirler vastasınen olarnıñ añlayış ve körüşlerine tesir bıraqıp, rus milletine yaqınlaşma meselesinde bazı hurafat ve kör inançlarını eksiltmek mümkün olacaqtır. Tatarlarnıñ egitimi ve maarifi sayesinde rus ve tatarlarnıñ haqiqiy birligi oğrunda hızmetni arz etem" [4, l.2] – dey Gasprinskiy. Yani qırımtatarca kündelik matbuatından ötü patlağan çar memurları ve tsenzorlarınıñ elinden ruhsetname almaq içün Gasprinskiy çeşit usullar ve yollar araştıra ve eñ esas yol "çar devletine hızmet etmek" yolunı özcesine olarğa añlatmağa çalışa.
Bu fikir onıñ yazğan bir çoq arizalarında, arzname ve ricanamelerinde tekrarlanmaqta. 1882 senesi yanvar 9-da yazılğan birinci mektübinden tam bir ay keçkeninden soñra, yani 1882 senesi fevral 9 künü, Gasprinskiy Tavriya güberniyasınıñ naçalnigine böyle ricaname (proşeniye) köndere: Neşir etken birinci varaqalarımnıñ halq arasındaki muvaffaqiyetini ve olar tarafından yollanılğan alğışlayıcı mektüplerini köz ögüne alaraq, men böyle neticelerge keldim. Bu şekildeki populâr neşirler sayesinde musulmanlarnıñ hayatındaki durğunlıq, faaliyetsizlik ve añlı olaraq Vatanımıznıñ medeniyeti ve hayatına qoşulmaq meselesinde balacasına tüşüncelerini ve şüphelerini kidermek imkâniyetleri bulunmaqta. Men ise, kendi terbiyem ve inançlarım cihetinden bir rus kibi olduğımdan, bu meselede samimiy şikilde faydalı olmaq isterim. Şunıñ içün Bağçasaray şehrinde tatarca-rusça aftalıq populâr bir varaqa neşrine başlamaqnı arz etem. Bu varaqalarda yalıñız rusça menbalarda körüngen resmiy haberler ve çeşit maqalelerniñ tercimeleri bulundığı sayesinde siz, haşimetli hazretlerine ricada bulunam ki, bunı yuqarı reiskardelerge sunmañız ve meseleni çezmeñizni rica etem [4, l. 5].
Diqqat etmeli, 1882 senesi fevralde gazeta çıqarmaq degil de, iç olmadım bir ayrı (ve çeşit serlevhalarda) gazeta varaqası çıqarmaqnıñ çaresi araştırılmaqta.
Tavriya güberniyasınıñ naçalnigine kendi adından mektüpler könderdiginden ğayrı, Gasprinskiy Qırımnıñ çeşit yerlerinden olğan yerli halq adından da arizalar teşkil ete. 1882 senesi yanvar ayında yazılğan böyle arizalardan birisine 22 (yigirmi eki) adam imza atqan edi. Şular arasında mırzalar, ocalar, harbiyler, tuccarlar ve din hadimleri de bulunmaqta. İşbu mektüpte aynen şu aşağıdaki fikir beyan etilmekte: "Bizim haberimizge köre, Bağçasaray şeher galavası derebey İsmail mırza Gasprinskiy tatarca olaraq haftalıq bir varaqa neşir etmesine çareler araştırmaqta. Maqsadına köre, bu varaqa ile biznen bağlı hukümetniñ çeşit qanun-qaidelerini ve bizge faydalı olğan malümatnı yaymaq istegi vardır. Böyle neşir Qırım içün pek kerekli olduğını tasdıqlaymız. Çünki biz Qırımnıñ çeşit yerlerinde yaşadığımızdan, hukümetniñ ğayet mühim qanun-qaide ve çeşit buyruqlarından bihabermiz. Şunıñ içün siz haşmetpenahi hazretlerine Gasprinskiyge yardımda bulunmañıznı rica etemiz" [4, ll. 3 - 4].
Kene şu künü, yani 1882 senesi fevral 9 künü, kene Tavriya güberniyasınıñ naçalnigine Gasprinskiy daha bir ricaname köndere. Tamam bu ricanamede yuqarıda añılğan eki matbaa makineniñ tafsilâtı açıqlana. Yani Gasprinskiy tarafından satın alınğan eki matbaa makinesi "el makineleri" (ruçnıye stanki) eken [4, l.6]. Hem şulardan birisi litografiya makinesi olğanını endi qayd etken edik. İşbu ricanameniñ yanına Gasprinskiy tipografiya tutulmasına ticaret şahadetnamesi ve berilecek ruhsetnamege yapıştırmaq kerek olğan markanı da qoşıp öz evinde şahsiy tipografiya açılmasına musaade soramaqta.
Mesele bu derecege yetken soñ, vitsegubernator, tabiy, gizli şekilde Tavriya güberniyası jandarm idaresiniñ müdirine muracaatta buluna. 1882 senesi aprel 26-da yazılğan bu vesiqada aşağıdakiler körünmekte: "Aliy hazretlerine itaatkârlıqle muracaat eterek, matbaahane açacaq olğan Bağçasaray şeher galavası Gasprinskiyniñ siyasiy güvenirligi ve ahlâqiy sıfatı haqqında haber vermeñizni ister edim" [4, l. 7]. İşte, bu muracaatqa Şleyfer (?) soyadlı Bağçasaray politsiymeysterinden Tavriya gübernatorına gizli şekilde böyle raport könderile: "1882 senesi aprel 26-da eda etilmesi içün köndergen emriñizge cevaben, hazret-i-aliyleriñizge haber etem ki, Bağçasaray şeher galavasınıñ (Gasprinskiyniñ) hayat ve hareket tarzı pek güzel olıp, hiç bir ayıp yahut çirkin hallarda bulunması belli degildir" [4, l. 7].
Gasprinskiyge gizli şekilde politsiymeyster tarafından böyle müsbet harakteristika berilgen soñ, 1882 senesi avgust ayınıñ 18-de vitsegubernator tarafından razılıq şahadetnamesi berile. Qırım devlet arhivinde şahadetnameniñ kendisi de bulundığından, ve bu vesiqanıñ milletimiz ve umumen Rusiye musulmanları içün ğayet büyük emiyeti olduğından, onıñ originalını saqlayaraq (yani rusça variantını) beremiz.
Свидетельство.
Дано сие Свидетельство Дворянину Исмаил-бею Гаспринскому в том, что ему разрешается иметь в г. Бахчисарае типографию с тем, чтобы во время действия типографии Гаспринским были выполняемы все условия, как предписанные Высочайше утвержденным в апреле 1865 года мнением государственного Совета о типографиях, литографиях и проч., так и имеющие последовать правительственные по этому предмету распоряжения и указания. Причитающийся гербовый сбор уплачен, 18 августа 1882 года, г. Симферополь.
За Таврического Губернатора (Вице губернатор) [4, л. 11].
Svidetelstvo.
Dano siye Svidetelstvo Dvoryaninu İsmail-beyu Gasprinskomu v tom, çto yemu razreşayetsya imet v g. Bahçisaraye tipografiyu s tem, çtobı vo vremya deystviya tipografii Gasprinskim bıli vıpolnâyemı vse usloviya, kak predpisannıye Vısoçayşe utverjdennım v aprele 1865 goda mneniyem gosudarstvennogo Soveta o tipografiyah, litografiyah i proç., tak i imeyuşiye posledovat pravitelstvennıye po etomu predmetu rasporyajeniya i ukazaniya. Priçitayuşiysya gerbovıy sbor uplaçen, 18 avgusta 1882 goda, g. Simferopol.
Za Tavriçeskogo Gübernatora (Vitse gübernator) [4, l. 11].
İşbu ruhsetname Gasprinskiyniñ gazetacılıq yolunda birinci ğayet ehemiyetli ve ciddiy ğalebesi edi. Çünki evde şahsiy tipografiya tutmaq meselesi yalıñız qırımtatarı içün degil, Rusiyeniñ her bir şahsı ve tebaası (grajdanı) içün çoq zor edi. Ve bilgenimiz kibi, soñundan bu adım ("Terciman" gazetası çıqmağa başlağan soñ) bütün Rusiye musulmanlarınıñ hayatına çoq büyük tesirler bıraqqandır.
Hem de tamam bu ruhsetnameden soñ Gasprinskiy 1882 senesi "Terciman" adlı sahifesini (varaqasını) çıqara bildi [7]. Tabiy, şu "Terciman" adlı varaqanı "Terciman" gazetasından ayırmaq lâzimdir.
1881 senesinden başlap birinci çıqarğan varaqalarnıñ yayğınlığı, populârlığı ve satılış tezliginden, gazeta çıqarmaq işiniñ mümkünatı da añlaşıldı. Çoqqa sürmeden Gasprinskiy Rusiyeniñ iç işler nazirine (ministrine) haftada bir defa rusça gazeta (tatarcağa tercimesi ile) çıqarmaq şartınen ruhset berilmesine muracaatta buluna. Gazetanıñ adını "Perevodçik" ("Terciman") qoyıp muharrirligini kendi yapacağı ve kün evvel tsenzuranıñ ruhsetini alacağı añlaşıla. Ama Gasprinskiyniñ şahsiyetinen kene ayrıca meraqlanmağa başlaylar. Bu defasında General-Adyutant Gurko 1882 senesi oktâbr 14-te gizli şekilde Tavriya gübernatorına muracaat etip, bu meselede onıñ fikri ve neticelemesini soramaqta [4, l. 12].
Daha da tafsilâtlıca açıqlanacaq olunsa, misal olaraq aşağıdakilerni ketirmek mümkün. Gasprinskiy haqqında neler bilinecek oluna: 1. Qayda ve qaysı oquv yurtunda tahsil aldı? Nasıl fenlerni ögrendi? İlmiy derecesi barmı?
Bağçasaray politsiymeysteri bu suallerni Gasprinskiyge yetkizgen soñ, o (Gasprinskiy), yazılı şekilde cevaben böyle malümat bere:
1. Men Moskvadaki 2-nci harbiy gimnaziyada oqudım. O yerde keçken derslerimden: rusça ve fransızca tiller, ressamcılıq, situatsiya (pedagogika bilgisi), tarih, coğrafiya, cebir (algebra) ve hendese (geometriya). Bular 1277 nomeralı şahadetnamemde qayd etilgendir.
2. Soñra Aqmescitte 531 nomeralı gimnaziyada oqudım. İmtihanlar berip Şeher ocası unvanlı zenaatnı qazandım.
3. Altı sene devamında çeşit mekteplerde qırımtatar talebelerine rus tilinden ders berdim ve eyi çalıştığım sayesinde Odessa Oquv Dairesiniñ müdirinden teşekkürname qazandım. Şu vesiqa (teşekkürname) maña 1872 senesi aprel 10-da berildi. Nomerası 283.
Aliy ilmiy derecem yoq. 1879 senesinden başlap tatarca olaraq çeşit varaqa ve broşüralar neşir etmektem. her biri 1000 nushada satılmaqta [4, ll. 17,18, 21]…
Bu yerde biz içün pek meraqlı malümat bar. Gasprinskiy kendi neşircilik faaliyetini 1881 degil de, 1879 senesinden köstere. Ve yalıñız varaqalar degil de, "tatarca olaraq broşüralar" derc etkeni haberini yazılı şekilde bermekte. Demek ki, biz bu zamağaca bilgen ve tapıp olğan materiallarımız tolu degil. Bugüngece Gasprinskiyniñ birinci neşir etken mahsulunı "Toñğuç" (1881) dep bilemiz. Hem de "toñğuç" sözüniñ manasını da "eñ evvelki", "birinci" kibi bilemiz… Her halda, Gasprinskiyniñ yazılı şekilde bergen haberine, yani neşir işlerini 1879 senesi başlağanına, ciddiy ehemiyet berip bu husustaki araştırmalarnı daha ince şekilde devam etmeli.
Bu soñki vesiqada, Gasprinskiyniñ qayd etkenine köre, gazeta neşrine ruhset alınsa, onda iştirak etmesine ocalar seminariyalarınıñ inspektorları ve aliy oquv yurtlarında şarq tilleriniñ bazı muallimleri de razılıq bergenler.
Arhivniñ tamam bu papkasında 1882 senesi avgust 5-te S.-Peterburg tsenzurası tarafından ruhset etilip neşirden çıqqan "Terciman" varaqasınıñ kendisi (originalı) bulunmaqta. Kölemi çoq büyük olmayıp 4 sahifeden ibarettir. İç qısmında yalıñız qırımtatarca, tış qısmında ise, yalıñız rusça metinler yerleştirilgen. Bazı maqaleleriniñ serlevhaları bulardır: "Yeñi qanun-qaideler", "Qadınlarnı oqutmalımı?", "Rusiye", "Rusiyedeki musulman matbaası". İşte, bu varaqada Gasprinskiy ilk defa olaraq kendi şahsiy matbaasınıñ adını qayd etkendir: "Bağçasaray: Neşriyat-i-İsmailiye".
Yuqarıda añğanımız kibi, Gasprinskiyniñ esas maqsadı, ebet, varaqa degil de, gazeta çıqarmaq edi. Hareketlerinden körüne ki, o, özünce yavaş-yavaş kendi maqsadına "cılışmaqta" edi. Tsenzuradaki memurlarnıñ nazarını ve diqqatını içtimaiy ve siyasiy meselelerden çetleştirmek ve uzaqlaştırmaq, tatarlar aqqındaki fikirlerini bulardan uzaq tutmaq niyetinen, özüniñ çoqusı muracaatlarında eñ çoq ve eñ sıq olaraq mutat, yani urf-adetlerge, hayatiy olaylarğa meraq çektire. Tavriya gübernatorına olğan muracaatlarından birinde dey ki, "kendim neşir etken varaqalarımda milletke faydalı bilgiler bergenimden ve hususan boynuzlı hayvanlardaki taun (çuma) hastalığını kiderme, yahut tırtırlarğa (güsenitsı) qarşı küreş meselesindeki tevsiyeler ğayet ehemiyetli oldular. Aslında halqımız bularnı "Allahın cezası" olduğı kibi qabul eterek, qarşılıq yapmağa hiç de hareket etmezdiler" [4, l. 22].
Ve, haqiqaten, nihayet, "buz yerinden köçti"… Rusiye imperiyasınıñ iç işleri naziri D.A.Tolstoy (1823 - 1889) İ.Gasprinskiyge gazeta çıqarması içün ruhsetni berdi. Tabiy, gazetniñ her bir nomeri çıqmazdan evvel S.-Peterburg tsenzura teşkilâtından keçmeli edi. Ve Gasprinskiyniñ kendisinden hususiy bir senet (raspiska) alınmalı edi ki, kendi neşir haqqını, Matbuat meseleleri baş idaresiniñ razılığı olmadan, digerine verilmesi yasaqtır [4, l. 25].
Bugündeki añlayışlarımızğa köre, qırımtatarca çıqqan gazeta rusçağa tercimesi ile degil de, aslında ruhset rusça ("Perevodçik") çıqqan gazetanı tatarcağa ("Terciman" adınen) tercimesi ile olğanına berile! Bunı Rusiyeniñ Matbuat meseleleri boyunca baş idaresiniñ müdiri Feoktistov Tavriya gübernatorına haber ete [4, l. 25].
Hem Feoktistov Tavriya gübernatorına böyle ricada buluna. Ruhsetname berilgeni hususında Gasprinskiyge haber etip, bu mesele ile bağlı qoyulğan şartlarğa imza çektirmek. İmza çekilgeninden soñra, ruhsetname berilgeni haqqında ilânnı qoluna tutturıp, ondan 60 kapiklik qıymetinde olğan üç damğalı marka alıp, imzalanğan kâğıtle beraberlikte Matbuat işleri boyunca baş idarege köndermeli.
Öz nevbetinde Tavriya vitse gübernatorı 1883 senesi martnıñ 2-nci künü Bağçasaray politsiymeysterine muracaatta bulunaraq, Matbaa işleriniñ baş idaresi 1883 senesi 16 fevral künü 688 nomeralı buyruğınıñ edasını yerine ketirmek içün Gasprinskiyge adalğan 685 ve 686 nomeralı şahadetnamelerini onıñ eline berip, aldığı hususında imzasını çektirmekni buyura.
Ve derebey (dvorânin) Gasprinskiy içün gazeta açmaq ruhsetnamesi meselesinde vesiqalar cedveliniñ ahırısı Bağçasaray politsiymeysteri adresatqa, yani Gasprinskiyniñ qoluna, 685 ve 686 nomeralı şahadetnamelerini ve çıqarılacaq gazetanıñ programmasınıñ kopiyasını teslim etkeni ve neşir haqqını digerine bermecegini ilân etkeni ve qoşma varaqada 60 kapik qıymetinde üç damğalı markanı qoşqanı haqqında haber bermekte. Bu haber 1883 senesi mart 5-te berilgenine köre, işte, gazeta çıqarmaq ruhsetnamesi Gasprinskiyge şu aralarda qoluna berilgeni belli olmaqta… [4, l. 26].
Gazeta çıqarmaq içün ruhsetname aldığınen, Gasprinskiy abuneci toplamaq ve madiy destek araştırmaq içün Sankt-Peterburg ve ondan da Nijniy Novgorodğa kete ve bu yerdeki panayırde (bazarda) toplanğan türkiy halqlarğa kendisiniñ "Toñğuç"ını dağıtıp çıqacaq "Terciman" içün müşteri qızıştıra [8, s. 66 ].
Ebet, Aqmescit devlet arhivinde saqlanğan vesiqalar aysberg buz qayası okeanusnıñ üstünden türtip çıqqan ve körüngen tek tsivil bir ucudır. Haqiqatta ise, o zamanda qırımtatarca şahsiy tipografiya açmaq meselesi pek de pıtraqlı olduğından, hiç de açılamaz edi.
Gasprinskiyniñ kendi bergen haberine köre, gazeta neşrine ruhsetname almaq içün "bir-birini deñiştirgen eki gübernator ve üç ministr peşinden üç sene devamında kezdigimden ğayrı, dört sene devamında S.-Peterburg şehrine qatnadım" [2].
Gasprinskiyniñ birinci refiqası Samur hanım ve qızı Hatice Dereköyde yaşadıqlarından, 1904 senesi doğumlı Dereköylü hocamız - dotsent Memet hoca Ümerov 1970-lerde Taşkentteki Nizami adına pedinstitutnıñ qırımtatar filologiyası bölüginde keçirgen lektsiyalarında Samur hanımnıñ aytqanlarına bazanaraq, bu meseleniñ qaranlıqta qalğan bazı inceliklerini açıqlar edi ki, şulardan – Gasprinskiy 1870-lerniñ soñu ve 1880-lerniñ başında S.-Peterburgğa qatnadığı zaman, çar memurlarınıñ "göñlüni almaq içün" sepet-sepet, torba-torba çeşit bahşişler alıp ketkeni haqqındaki epizod da, zanımızca, çoq ehemiyetlidir.
Her halda, 1883 senesiniñ fevralinde alınğan ruhsetnameden bir ay keçer-keçmez 1883 senesi aprelniñ 10-da (yañı hesapnen aprelniñ 22-de) "Terciman"nıñ 1-nci nomerini çıqarıp ve bundan soñki çalışmaları neticesinde, Gasprinskiy qısqa bir devir içinde yalıñız Qırım degil, bütün türk ve musulman dünyasınıñ "uyanmasını" ve tsivilizatsiya yolunda yañı ve ğayet sıfıtlı bir adım atmasını desteklegen edi.
Şu soñki fikirni eñ açıq ve aydın ifade etken bir menba bulunmaqta ki, onı tafsilâtlıca añlatmaq ve köstermek icabı bardır. Bu vesiqa çar Rusiyesi politsiya departamenti tarafından 1900 senesi dekabr 31-de könderilgendir. Tavriya gübernatorı adına ve Yelisavetpol gübernatorına adalğan gektografiya kopiyasıle beraberlikte eki nushada bulunıp, bugünde Moskvada Rusiye devlet tarih arhivi [9, l.3-4(ob.)] ve Qırım Cumhuriyeti arhivinde [10, l.25-26(ob.)] qorunmaqtalar. Soñra şu menbanı 1920 senesi Arslan Kriçinskiy de kendisiniñ Bakuda basılğan qırımtatarlarıle bağlı eki tomluq vesiqalar kitabında qullanğandır [11, s. 166 - 168]. Mezkür menbanı cenkten soñ birinci defa biz 1994 senesi "Golos Krıma"da bastırğan edik [12].
Vesiqanı hazırlağan şahsnıñ soyadı el imzası kütürliginden tam oqulmasa da, qararnen "Zalânskiy" deye oqudıq. Zalânskiy Tavriya gübernatorına köndergen işbu yazıle tanışılması çoq sozulmayıp, İç İşler Naziriniñ dokladı içün arz etile.
Vesiqada aynen böyle haber etilmekte: «Politsiya departamentinde bulunğan malümatlarğa köre, soñki vaqıtlarda tatar edebiyatında yañı bir türlü esintiler ve etkiler peyda olmaqta ki, bular Rusiye Devletiniñ on dört millionlıq musulman halqlarınıñ çoq asırlıq hayat tarzını sallantılarğa oğratıp, yaqın arada bu halqlarnıñ ömründe ciddiy dönemeç ve deñişmeler doğuracaqtır. İşbu yañı esintiler baştaları safdilâne (adiy bir sahada) körüngen edi. Yani 1884 senesi Qırım mırzalarından İ.Gasprinskiyniñ usul-i-ceditke, avropanıñ ses metodikalarına dayanğan dersliginiñ ("Hovace-i-subyan" - İ.K.) neşri edi. Bu yañı usul tatarlarnıñ oquma ve yazmasını bayağı qolaylaştırıp, bilgi alma esnasını büyük ölçüde qısqartqan edi. Çoqqa barmadan kendisiniñ keyfiyet ve sıfatlarına esaslanaraq Gasprinskiyniñ dersligi cemiyette büyük itibar qazanıp, bir çoq molla ve eski muallimlerni keri qaldıraraq, olarnıñ hocalığını ekinci planğa çekti. Hem bunıñ yanında şu arada progressiv körüşler ve añlayışlar halq arasında tarqalmağa başlağandır. Qısqa zamanda bu aqıntı keniş meydan alıp büyük içtimaiy-ahlâqiy bir cereyanğa çevrilip, tatar hayatı ve edebiyatınıñ ekige dallanmasına sebepçi olğandır. Şulardan birisi – qadimciler, eskilikni saqlamaq içün çırpınsa, digeri – ceditçiler, yañı progressiv ğayelerni ortağa atıp, "rus tatarlığı"nı kütmege ımtıla. Qadimciler aslında ceditçilerge ertaraflama qarşılıq yapqanlarından ğayrı, kendi taraflarına çar administratsiyasını da celp etmege tırışalar.
Yañı usul tarafdarları, yani ceditçiler, Rusiyede yaşağan tatar halqını tahsilge, çeşit esnaflar ve sanayı sahalarında bilgi almağa, çetel tillerini ögrenmege çağıralar, kendi halqını medeniyetli ve zengin olmasını isteyler. Hem de ceditçiler halqnı umumtahsil rus mektep ve gimnaziyalarına degil de, hususiy aliy malümat bergen musulman tahsil merkezlerine çağıralar. O yerlerde avropa tahsil sisteması islâm dinine uydurılıp, tahsil tatar tilinde olacağını arz eteler.
Ceditçiler öz islâm dininiñ manasını tolu qavramaq içün hareket etip, onı çeşit boş ve batıl itiqadlardan, mutaassipliklerden, qadimci mollalarnıñ añlayışlarından, izahatlarından ayırıp, milliylikni pekitmek, tuvğan tiliniñ qullanma dairelerini kenişletmek, ilmiy ve diniy sahalarda ifadesini bollatmaq, islâm dini üzerinde milliylikni pekitmek içün oğraşmaqtalar.
İşte, bu maqsatlarına irişken soñ, ceditçiler toqtacaqlarmı? Yoqsa qadimcilerni yeñgenlerinen, daha ileri keteceklermi, şimdilik añlaşılmay. Hem de ceditçiler yeñecekmi, yoqsa qadimcilermi? Bu daha belli degil. Ve bu eki cereyannıñ Rusiye devlet menfaatlarına hangisi daha yararlı? Körüne ki, her eki cereyan da musulmancılıqları sıfatında Rusiye devletine nisbeten yat bulunmaqtalar.
Bu cereyanlarnıñ her ekisine de çoq ihtiyatlı, sağına-soluna baqaraq yanaşmalı…
İşte, yuqarıdakilerni açıqlayaraq, politsiya departamenti devletimiz noqta-i-nazarından yanaşıp Siz haşmetpenah hazretleri tarafıñızdan böyle emir bermeñizni isteymiz: 1. Sizin idareñizde bulunğan bölgede tatar edebiyatında yeñilikçi, novatorlıq köstergen müelliflerni belgilemek. 2. Olarnıñ şahsiyetleri hususında tafsilâtlı malümat toplamaq meselesi. Yani içtimaiy, iqtisadiy vaziyetleri, tahsil alma yerleri, musulmanlar arasında bağları… 3. Yeñilikçiler ve Türkiyedeki genç türkler ile bağlarını közetmeli ve o taraftan ilhamdırıcıları bar olmalarını teftiş etmeli. 4. Siziñ bölgeñizde qaysı yerde ve kimler tarafından usul-i-cedit mektepleri açılğandır, ocaları kim ve olar kimniñ nezaretlerinde bulunmaqtalar…» [10, ll. 25-26(ob.)].
Vesiqadan çoq açıq ve aydın körüngeni kibi, Gasprinskiyniñ faaliyeti Rusiyedeki "14 millionlıq musulman halqlarınıñ çoq asırlıq hayat tarzını sallantılarğa oğratıp, yaqın arada bu halqlarnıñ ömründe ciddiy deñişmeler doğuracaqtır". Yani politsiya departamenti vaziyetni bütün inceliklerinen tahlil etip böyle netice çıqara ve bu harekette faal iştirak etkenlerniñ şahsiyetleri hususında malümat araştıra.
Ama devlet telükesizligini tüşüngen politsiya departamenti millionlarca halqnıñ medeniy-tarihiy variyetini, iqtisadiy halını ve tsivilizatsiyalarınıñ söndürilgenini tüşünmey. Aksine bu halqlarnıñ cahil qaldırıp, yengilce boysundırmağa, qul yerine qullanmağa, mümkünatı derecesinde olarnı döndürmege, dinlerini, adetlerini sarsıtmağa, virane etmege ve devlette dini bir, medeniyeti bir olğan umumiy sotsium yaratmağa hayallana ediler.
Şunıñ içün Gasprinskiyniñ faaliyetiniñ her tarafı, her noqtası soñ derece mühim ve qıymetli edi ki, bütün insanzatnıñ tabiy ketişatı ve her bir halqnıñ çoqtaraflama ilerilemesi, medeniy yükselmesini arz etkeni ve bu yönelişte tınmay çalışqanını köremiz.
Qullanılğan Edebiyat:
1. Зайцев И. Письма Исмаил-бея Гаспринского А.С.Суворину и П.П.Вяземскому // Крымское историческое обозрение.-2019.-№ 1.
2. Молодцова З.М., Шостак Т.Л. Выдающийся просветитель и гуманист. К 140-летию со дня рождения И.Гаспринского. Историческая справка. Крымская областная универсальная научная библиотека им. И.Франко. Симферополь 1991. Ишбу весикъа бизим шахсий архивимизде (макинеде бысылгъан шекли) булунмакъта.
3. Багъчасарайдан кондерилен мектюп // Зия-и-Кавказия.- 1879.- ноябрь 9.
4. ГАРК (Государственный архив Республики Крым). Ф. 26, оп. 2, д.1595, лл. 1, 2.
5. Гаспринский И. «Тонъгъуч». (Макъалелер джыйыны). [«Первенец». Сборник статетй]. Меджмуа. Эсер-и-хаме-и-Исмаил Гаспринский. Таврический Губерниясындан Багъчасарайда къалеме алынмыштыр.- Тифлис: «Зия-и-Кавказия» (Унси-заде) матбаасында таб олунмыштыр.- 1881. (Тираж: 500). [Басылмасына Тифлис цензурасы тарафындан рухсет этильмиштир: 1881 майыс 17].
6. Гаспринский И. «Шафакъ» [«Заря»]. (Макъалелер джыйыны). Меджмуа, № 2. Эсер-и-хаме-и-Исмаил Гаспринский. Таврический Губерниясындан Багъчасарайда къалеме алынмыштыр. Джюз-у-номерасы 2. Биринджи джюзю «Тонъгъуч» иди.- Тифлис: «Зия-и-Кавказия» (Унси-заде) матбаасында таб олунмыштыр.- 1881. (1000 нусха). [Чокълаштырылмасы ве дагъытылмасына Тифлис цензурасы тарафындан рухсет этильмиштир: 1881 август 10].
7. Гаспринский И. «Терджиман». Макъалелер. (Бир газет табагъында къырымтатарджа ве русча материаллар топламы. Бу ердеки кириш сёзюнде И. Гаспринский русча оларакъ бойле язмакъта: «Значительный успех наших небольших, пробных изданий на татарском языке и внимание оказанное им мусульманами обязывают нас отнестись с полной серьезностью к столь полезному делу, вследствие чего, имея основной целью знакомить русских мусульман с Россией, как с их отечеством, так по возможности и с европейской культурой, мы полагаем вдвойне полезным печатать наши труды параллельно по татарски и по русски, если силы наши то позволят. Это наш первый опыт, почему просим читателя быть снисходительным к его недостаткам»).- Багъчасарай: Нешрият-и-Исмаилие.- 1882.
8. Devlet N. Gaspıralının faaliyeti. VefatınIn 100. Yıl dӧnümünde. Eskişehir valiligi neşri. 2014.-101 s.
9. РГИА, ф.821, оп.8, д.1194.
10. ГАРК, ф.27, оп.3, д.143а.
11. Кричинский А. Очерки политики российского царизма на окраинах. Часть вторая: К истории борьбы с просвещением и культурой крымских татар (с приложением секретных документов). Баку. Издательство тюркского культурно-просветительского союза п/о «Кооперация».-1920 г.
12. Керим И.А. «Живая история». Конспекты из газеты «Терджиман» и комментарии к ним //Голос Крыма.-1994.-№ 48.- дек.2.
1. Zaytsev İ. Pisma İsmail-beya Gasprinskogo A.S.Suvorinu i P.P.Vâzemskomu // Krımskoye istoriçeskoye obozreniye.-2019.-№ 1.
2. Molodtsova Z.M., Şostak T.L. Vıdayuşçiysâ prosvetitel i gumanist. K 140-letiyu so dnâ rojdeniya İ.Gasprinskogo. İstoriçeskaya spravka. Krımskaya oblastnaya universalnaya nauçnaya biblioteka im. İ.Franko. Simferopol 1991. İşbu vesiqa bizim şahsiy arhivimizde (makinede bısılğan şekli) bulunmaqta.
3. Bağçasaraydan könderilen mektüp // Ziya-i-Kavkaziya.- 1879.- noyabr 9.
4. GARK (Gosudarstvennıy arhiv Respubliki Krım). F. 26, op. 2, d.1595, ll. 1, 2.
5. Gasprinskiy İ. "Toñğuç". (Maqaleler cıyını). ["Pervenets". Sbornik statety]. Mecmua. Eser-i-hame-i-İsmail Gasprinskiy. Tavriçeskiy Güberniyasından Bağçasarayda qaleme alınmıştır.- Tiflis: "Ziya-i-Kavkaziya" (Ünsi-zade) matbaasında tab olunmıştır.- 1881. (Tiraj: 500). [Basılmasına Tiflis tsenzurası tarafından ruhset etilmiştir: 1881 mayıs 17].
6. Gasprinskiy İ. "Şafaq" ["Zarâ"]. (Maqaleler cıyını). Mecmua, № 2. Eser-i-hame-i-İsmail Gasprinskiy. Tavriçeskiy Güberniyasından Bağçasarayda qaleme alınmıştır. Cüz-u-nomerası 2. Birinci cüzü "Toñğuç" idi.- Tiflis: "Ziya-i-Kavkaziya" (Ünsi-zade) matbaasında tab olunmıştır.- 1881. (1000 nusha). [Çoqlaştırılması ve dağıtılmasına Tiflis tsenzurası tarafından ruhset etilmiştir: 1881 avgust 10].
7. Gasprinskiy İ. "Terciman". Maqaleler. (Bir gazet tabağında qırımtatarca ve rusça materiallar toplamı. Bu yerdeki kiriş sözünde İ. Gasprinskiy rusça olaraq böyle yazmaqta: "Znaçitelnıy üspeh naşih nebolşih, probnıh izdaniy na tatarskom yazıke i vnimaniye okazannoye im musulmanami obâzıvayut nas ötnestis s polnoy seryeznostyü k stol poleznomu delu, vsledstviye çego, imeya osnovnoy tselyü znakomit russkih musulman s Rossiyey, kak s ih öteçestvom, tak po vozmojnosti i s yevropeysköy külturoy, mı polagayem vdvoyne poleznım peçatat naşi trudı parallelno po tatarski i po russki, yesli silı naşi to pozvolât. Eto naş pervıy opıt, poçemu prosim çitatelâ bıt snishoditelnım k yego nedostatkam").- Bağçasaray: Neşriyat-i-İsmailiye.- 1882.
8. Devlet N. Gaspıralının faaliyeti. VefatınIn 100. Yıl dӧnümünde. Eskişehir valiligi neşri. 2014.-101 s.
9. RGİA, f.821, op.8, d.1194.
10. GARK, f.27, op.3, d.143a.
11. Kriçinskiy A. Öçerki politiki rossiyskogo tsarizma na okrainah. Çast vtoraya: K istorii börbı s prosveşçeniyem i külturoy krımskih tatar (s prilojeniyem sekretnıh dokumentov). Baku. İzdatelstvo türkskogo külturno-prosvetitelskogo soyuza p/o "Kooperatsiya".-1920 g.
12. Kerim İ.A. "Jivaya istoriya". Konspektı iz gazetı "Terciman" i kommentarii k nim //Golos Krıma.-1994.-№ 48.- dek.2.