Plehanov’a göre, “genel tarihsel koşullar en güçlü bireylerden daha güçlüdür.”[1] Belirleyici olan, son tahlilde, tarihsel koşullardır. Peki, bireylerin güçlü kişiliklerinin tarihsel gelişmede rolü yok mudur? Bu soruya olumsuz yanıt vermek determinizm olurdu. Öyleyse, bireylerin kişilik özellikleri, genel tarihsel koşullarla uyumlu olmalıdır. Yani tek başına ne tarihsel koşullar ne de bireyler belirleyicidir. İkisinin birleşmesi gerekir.
Tarihsel koşullar uygun değilse, bireylerin kişilik özellikleri, toplumsal gelişmeyi en olgun düzeye eriştirecek bir belirleyicilikte rol oynamayacaktır. Olsa olsa, tarihsel gelişmeyi hızlandırıcı ya da yavaşlatıcı bir rolden bahsedilebilir ancak sonuç değişmeyecektir.
Plehanov’a göre, bireylerin özellikleri ne olursa olsun, “var olan ekonomik ilişkiler üretici güçlerin durumu ile uyum içindeyse, bu ilişkileri ortadan kaldıramaz.”[2] Ancak üretim ilişkileri ile üretici güçler arasında bir uyum yoksa, yani üretim ilişkileri üretici güçlerin gelişmesinin önünü tıkıyorsa, bireylerin güçlü özellikleri ya da o özellikleri bünyesinde taşıyan öncü örgütlenmenin yetenekleri tarihsel gelişmede belirleyici bir rol oynayacaktır. Bir başka ifade ile, o öncü örgütlenmenin tarihsel gelişmede belirleyici bir rol oynaması sadece bu koşullarda mümkündür.
Geçen yüzyılın başında, Türkiye’nin kurtuluşunu isteyen sadece Atatürk değildi. Kurtuluş Savaşı başladığında, Türkiye’yi üç farklı yoldan kurtarabileceğini savunan üç farklı program vardı. Atatürk, Nutuk’un başında bu programları ayrıntılı olarak anlatmıştır. Türkiye’nin koşulları, yaşayabilmesi için, kaçınılmaz olarak devrimi dayatıyordu. Ancak bu tarihsel koşullarla uyum içinde bir programı sadece Atatürk geliştirmiştir. Bireyin tarihteki rolü böyle ortaya çıkıyor.
Bireyin kişilik özelliklerinin tarihe etkisinin kuvvetli olduğu süreçlerde, bu özellikler, toplumsal güç ilişkileriyle, genel tarihsel koşulların seyriyle ve toplumsal örgütlenme biçiminin etkisiyle uyumludur. Yani tarihsel koşullar elverişli ise, o tarihsel koşulları yakalayabilen ve doğru rotada ilerletebilen, bireyin güçlü kişilik özellikleridir. Atatürk, bu konuda, tarihteki en özgün örneklerden biri. Teori dergisi Kasım 2020 sayısı, Atatürk’ün tarihsel gelişmeyi ilerleten kişilik özelliklerini ve bu özelliklerin nasıl geliştiğini, nereden beslendiğini inceliyor.
[1] G. V. Plehanov, Tarihte Bireyin Rolü, çev. İbrahim Altınsoy, Kaynak Yayınları, İstanbul: Aralık 1982, s. 22.
[2] A.g.e., s. 38