Tahvil piyasalarında son Osmanlı
İngiltere Bankası’ndan çıkan 30 Temmuz 1962 tarihli yazı ekine,[1] 1855 Garantili Osmanlı Borçlanması olarak da bilinen 1855 istikrazı tahvil sahiplerine bir duyuru eklenmişti. Yazıda duyurunun 1 Ağustos’ta Times, Financial Times, Fransızca tercümesinin ise aynı gün Agence Economique et Financiere, Le Monde ve Le Figaro gazetelerinde yayınlanacağı belirtilmişti.
Duyuruda,[2] bankanın Majestelerinin Hazinesinden aldığı talimatla, Osmanlı İmparatorluğu’nun 1855 tahvillerinin, nominal değer ve faizlerinin 1 Şubat 1963 tarihinden itibaren ödeneceği yazıyordu. Ödeme için tahvil sahiplerinin banka tarafından ilan edilmiş yetkili emanetçiler aracılığıyla 1 Şubat 1963 tarihine kadar tahvil ve tüm kuponlarını 2 Bank Buldings London E.C.2. adresindeki İngiltere Bankası Temettü Ödeme ve Borç Bürosuna sunmaları gerekiyordu.
Duyurunun ilk taslağı bir önceki yıl; 7 Ekim 1961’de kaleme alınmıştır.[3] Taslağa kamuoyuyla paylaşılacak nihai şekli İngiltere Bankası, Hazine Bakanlığı ve Dışişleri Bakanlığı arasındaki yazışmalardan sonra ancak 1962 yazında verilebildi. İngiliz Hükümeti kurumları arası uzun yazışmalarda, Osmanlı dış borcunun halen ödenmemiş bu kısmını nasıl üstleneceğini tartışmıştır.
Garantili tahvillerin kısa tarihi
Osmanlı İmparatorluğu Avrupa para piyasalarında ilk tahvil ihracı olan 1854 yılında yapmıştı. Babıâli istikrazının 2.000.000£ nominal değerindeki üçüncü ve son tertip tahvilleri için İngiltere ve Fransa’nın faiz ödemelerine garanti vermesini istedi. Talep Londra sefiri Musurus Bey tarafından 5 Nisan 1855’de İngiliz Dışişleri Bakanı Lord Clarendon’a iletildi.[4] Babıâli’nin talebi üzerine başlayan müzakereler sonucunda İngiltere ve Fransa’nın faiz ödemelerine kefil olduğu, 5.000.000£ tutarındaki %4 faizli, amortisman oranı %1 olan müstakil istikraz haline dönüştü. Garanti koşullarını içeren İngiltere, Fransa ve Osmanlı İmparatorluğu arasındaki konvansiyon 27 Haziran 1855 tarihini taşıyor.[5]
İngiltere ve Fransa’nın garanti talebini kabul etmelerinin nedeni, istikraz fonların devam eden Kırım Savaşı giderlerinde kullanılacak olmasıdır. Fonun amaca uygun kullanımını denetlemek için Babıâli, İngiltere ve Fransa temsilcilerinin katıldığı Denetim Komisyonu oluşturuldu. Finans tarihçileri bu komisyonu Duyun-u Umumiyenin ilk biçimi kabul eder.
Borcun faiz ödemeleri, amortisman çekilişleri ve amortisman ödemeleri için borcun acentesi İngiltere Bankasıydı. Tahvil arzı için ise fiyat olarak Rothschild grubu 19 Ağustos tarihli teklif mektubuyla 102.12.6,[6] Palmer Mackllop Dent Co. 20 Ağustos tarihli teklif mektubuyla 100.11[7] önerdi. Babıâli Rothschild teklifini kabul etti.
1855 istikrazı ihraç fiyatı %100’ün üzerinde gerçekleşen tek Osmanlı borçlanmasıdır. Tahviller üç seri halinde piyasaya sürülmüştür. Nominal değeri 100£ A serisi 20.000 tahvil; nominal değeri 500£ B serisi 4.000 tahvil; nominal değeri 1000£ C serisi 1000 tahvil.
Osmanlı hükümeti 1876’da istikrazın amortisman fonu ödemelerini, 1880’de de faiz ödemelerini durdurdu. Alacaklılar da İngiliz ve Fransız hükümetinin kapısını çaldılar.
İngiliz Hükümeti 1881’de Kıbrıs hakkında 1878 tarihli anlaşmaya ek konvansiyon gereği Osmanlı İmparatorluğu’na ödenmesi gereken Kıbrıs adası gelirlerini, 1855 Garantili Borcunun faiz ödemelerine tahsis edeceğini bildirdi ve karar 1855 tahvillerini Kıbrıs sorununun parçasına dönüştürdü. Bu tarihten sonra bu tahvillerin hikayesi Kıbrıs sorunuyla iç içe geçmiştir.
Tahvil faizlerinin Kıbrıs vergileriyle ödenmesine ilişkin işlem, Kraliyet hukukçuları tarafından, garanti anlaşmasının 2. maddesindeki “Osmanlı İmparatorluğu’nun tüm gelirleri” ifadesine dayanarak önerildi. Majesteleri Hükümetinin kararı Lord Granville’in Musurus Paşa’ya gönderdiği 10 Mart 1881 tarihli yazıyla bildirilmiştir.[8]
1914’de İngiltere Kıbrıs’ı ilhak ettiğinde, 1878 Anlaşması ve Kıbrıs vergilerinin Türkiye’ye ödenmesi yükümlülüğü ortadan kalktı. Vergiler İngiliz Hazinesinin gelirine dönüşmüştü; fakat 1855 tahvillerinin faizleri için kullanılmaya devam edildi.
Lozan Anlaşmasının 18. maddesine göre Türkiye 1855, 1891 ve 1894 istikrazlarının yükümlülüklerinden kurtulmuştur. 1855 tahvilleri artık İngiltere’nin sorunuydu.
Borç İngiltere’nin üzerine kalıyor
21 Mart 1921’da Maliye Bakanı Winston Churchill İngiliz Hükümeti’nin borcun ödenmesiyle ilgili görüşünü açıkladı. Churchill amortisman fonuyla tahvillerin tasfiyesinin 30 ila 40 yıl sürebileceğini öngörüyordu.
21 Mart tarihli tahvillerin imhasını kararlaştıran açıklamada,[9] tasfiye planı da yer alır. Churchill’in açıklamaları, piyasalarda, amortisman fonu yeterli olduğunda tahvillerin nominal değeri üzerinden satın alınacağı beklentisi yarattı. Churchill’in başlattığı son Osmanlı tahvillerinin tasfiye süreci, İngiltere’nin Kıbrıs’tan çekildiği tarihlerde son aşamasına girecektir.
1960’a gelindiğinde İngiltere’nin önünde iki seçenek vardı: 1855 Osmanlı tahvillerinin koloniler veya Dışişleri Bakanlığı kaynaklarıyla ödemesi, ya da özel mevzuat düzenlemesine gidilmesi.
5 Şubat 1960’da Hazine’de Koloniler Bakanlığı, Ulusal Borç Bürosu, hazine avukatı, İngiltere Bankası iki gündemle toplandı:[10] Kıbrıs’ın bağımsızlığından sonra borcun servisi; borcun ödenerek tasfiyesi. Majesteleri Hükümetinin borç faizlerinin ödemesine devam etme zorunluluğu bulunduğunda mutabakat sağlandı.
İngiliz Dışişleri Bakanlığı borcun ifasıyla ilgili şu görüş savunmuştur: Türkiye’den 1855 borcu için kaynak talep edilmesi, Türkiye’yi Kıbrıs gelirleriyle ilgili talepte bulunmaya, Kıbrıs gelirleriyle oluşan fonlardan faiz ödemelerinden arta kalanların borcun ödenmesine kullanılmak yerine kendilerine ödenmesini talep etmeye itebilirdi. İngiltere 1881 ile 1914 arasında Osmanlı İmparatorluğu’na ödemesi gereken Kıbrıs vergileri ödememişti ve Türkiye’nin bu konuda alacak talep edip edemeyeceği hukukçular arasında da tartışma konusuydu.
İngiliz Hazinesi de 6 Nisan tarihli yazısında, Türklerin amortisman fonundaki fazlayı talep edebilecekleri tezine katılmasa da, Türk taleplerinden dolayı en az sıkıntı yaşanacak yolun bulunmasını kabul etti.[11]
Borcun nasıl bir plan içinde tasfiye edileceği İngiliz Dışişleri Bakanlığı, Hazinesi ve İngiltere Merkez Bankası vs. arasında uzun yıllara yayılan yazışmalara neden olmuştur. Ödemeye giden sürecin Churchill tarafından başlatıldığını söyleyebiliriz. Fakat İngiltere’nin Kıbrıs adasından çekilmesi, tahvillerin ödenmesinin artık geciktirilemeyeceği anlamına da geliyordu.
23 Ağustos 1961’de İngiltere Bankasından M. Rudof’a gönderilen yazıda,[12] tahvillerin ödenmesinin 1962 yerine 1963’e kalabileceğini söylese de, hazırlamak zaman alabileceğinden bankanın bir an önce ödeme ilan taslağı üzerinde çalışmaya başlamasını istedi. İlk taslak bu yazıdan yaklaşık 6 hafta sonra ortaya çıktı. Ödeme ve tahvillerin imha sürecini ise Churchill 1929’da başlatmıştı. 1960 başındaki tereddütlere rağmen İngiliz Hükümetinin çeşitli departmanları 1961’de borcun ödeme yükümlülüğünün Majesteleri Hükümetinde olduğunu kabul etmiştir.
Şubat 1963 tarihli İngiltere Bankası iç yazışmasına göre Şubat ayına gelindiğinde borcun tasfiye edilmemiş tutarı 830.000£; 1963 Şubat ayında vadesi dolacak faiz tutarı 16.616£; bankanın işletme alacağı 124£ idi.[13] İngiltere Bankası evraklarında, 1 Ocak 1962 ile 1 Şubat 1863 arasında Konsolide Fondan faiz ödemeleri için gelen tutar 51.368£, işletme masrafları için gelen tutar 382£ görünüyor.[14] Ödenmemiş 830.800£ tutarındaki tahvil için Osmanlı 1855 Garantili Borçlanması Yatırım Hesabındaki değerlerin toplamı 738.3448£ idi. Aradaki fark 92.452£, masraf ve imha giderleri 706£, ihtiyaç duyulan toplam 93.158£’dir.
1 Şubat 1963 tarihli Financial Times İngiltere Bankası’nın borç ödemelerine başladığını duyurdu. 1 Şubat günü İngiltere Bankası tarafından Ulusal Borç Ofisine, Morgan imzasıyla gönderilen yazıda,[15] komisyonerin Talepte Bulunulmamış Temettüler hesabına, 1 Ağustos 1957 gününe kadar talepte bulunulmamış temettülerin tutarının kredilendirilmesi gerektiği söyleniyordu. 1 Ocak 1964 günü de 1 Şubat 1958 ila 1 Ağustos 1958 arasında gelen temettü taleplerini karşılayacak tutar, 1 Ocak 1965 günü de talepte bulunulmamış ifalara ilişkin tutar komisyonerin hesabına yatırılacaktı. Banka, 1 Ocak 1965 tarihinden sonra ise gerek temettü gerekse ifa için ödeme yapılmamasını teklif etti.
Tahvillerin imhası
İlandan sonra, hala tedavülde olan tahvillerin, sadece biri dışında tamamı sahipleri tarafından İngiltere Bankasına teslim edilmiştir. Mevzuat gereği banka topladığı tahvilleri 7 yıl süreyle imha etmeyerek sakladı.
İngiltere Bankası Borçlar Bürosu Temettü Ödeme Bölümü adına 28 Eylül 1970 tarihli G. T. Lighbody imzalı yazıda,[16] Majesteleri Hazinesinin Lordlar Temsilcilerinin 12 Kasım 1865 tarihli yetkilendirmesine dayanarak ikisi dışında tüm tahvillerin imha edildiği belirtiliyor. A7 nolu tahvil bakanlık arşivine gönderilmiş, A 78 no’lu tahvilin ise bankanın arşiv dosyalarına eklenmişti. İngiltere Bankası arşivinde saklanan A78 no’lu tahvil halen DPL74v2 referanslı dosyadadır. İngiliz Ulusal Arşivlerinde ise (T 168/84) üzerine Cancelled mühürleri vurulmuş C serisi 7 no’lu tahvil bulunuyor.
Piyasalardaki son Osmanlı tahvilleri İngiltere Bankası tarafından tedavülden çekilip, ihracından 115 yıl sonra imha edildi. Lozan anlaşmasındaki hükümden dolayı, Osmanlı İmparatorluğu’nun son borcunu İngiltere ödemişti.
1855 Garantili Osmanlı Borcunun 1970’e ulaşan hikayesi, Türkiye finans tarihinin ilginç hikayelerinden biridir.
Dipnotlar
[1] The Bank of England Archive (BEA) DPL74v2/107.
[2] BEA DPL74v2/108.
[3] BEA DPL74v2/92.
[4] 05 Nisan 1855, Musurus Bey’den Lord Clarendon’a, Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA) HR ID 192/40/3.
[5] Convention between Her Majesty, the Emporor of the French, and the Sultan, for the Guarantee of a Loan to be Raised by the Sultan, BEA 13A84/7/4.
[6] 19 Ağustos 1855, Rothschild’dan Musurus Bey’e, BOA HR İD 192/79/8.
[7] 20 Ağustos 1855, Palmer Mackillop’dan Mususurs Bey’e, BOA HR İD 172/79/9.
[8] 10 Mart 1881, Lord Granville’den Musurus Paşa’ya, BOA HR SYS 893/1/92.
[9] Treasury Minute Dated 21st March 1929 Relating to the 1855 Ottoman Guaranteed Loan, NA FO 371/153054 içinde.
[10] Minute of Meeting Held in the Treasury on Friday the 5th February, NA FO 371/153054.
[11] 06 Nisan 1861 J. M. Bridgeman’dan J. W. Barnes’e, NA FO 371/160801.
[12] 23 Ağustos 1961, J. M. Bridgeman’dan M. Rudolf’a, NA FO 371/160801.
[13] BEA DPL74v2/116.
[14] BEA AB 896/2.
[15] 01 Ocak 1963, G. L. B. Morgan’dan F. T. Roberts’e, BEA AB 896/2.
[16] 28 Eylül 1970, G. T. Lighbody’den Mr Shelley’e, BEA DPL74v2.