Sadece eski dünyayı yıkmakta değil, yeniyi inşa etmekte de iyiyiz.
Mao Zedong, 1949
18-25 Aralık tarihleri arasında Çin Komünist Partisi’nin davetlisi olarak Çin Halk Cumhuriyeti’ne yaptığımız ziyaretlerde edindiğimiz tecrübeleri yazmaya devam ediyoruz. İlk yazımızda Çin kırsal ve şehir hayatının kalbi olarak görülen mahalle komitelerini, Çin’deki özgün kavramsallaştırmasıyla Juwei (Cüvey) sistemini ele almıştık. Juwei sistemi Çin’e özgü bir mahalle ve köy örgütlenme biçimi. Bu sistem aslında daha köklü ve devrimci bir uygulama olan Danwei (Çalışma Birimi, okunuşu: Danvey) Sistemi’nin önemli bir parçası. Danwei’nin doğum zamanı Uzun Yürüyüş’ün sonrasında, 1935-1948 yılları arasındaki “Yan’an (Yenan) Dönemi”dir. Yan’an Dönemi Mao Zedung Düşüncesi’nin geliştirildiği ve ÇKP’nin Çin halkını gerçek anlamda seferber ettiği ve yönetimi kademeli olarak ele aldığı, Çin’in devrimci mücadelesinin başarıya ulaştığı en kritik dönemdir. Yan’an Dönemi, ÇKP’nin Çin Devrimine öncülük etmesinin ve Çin’de Marksizmin yerelleşmesini keşfetmesinin en önemli atılımıdır. Çin Komünist Partisi bu dönemde eski dünyayı yıkmakla kalmamış, Mao Zedong’un da belirttiği gibi yeniyi inşa etmeye başlamıştır. Yeniyi inşa etmek olarak adlandırılan gelişmelerin en önemlilerinden biri Danwei Sisteminin ilk uygulamalarının bu dönemde başlamış olmasıdır.
22 Aralık 2023 günü Kunming şehrinde güne başladığımızda Çin Komünist Partisi’nin inşa ettiği yeni dünyanın tam ortasındaydık. Bu şehrin devrimci mekânsal pratik açıdan başlı başına incelenmesi gerekir. Gökyüzünü delen görkemli binalardan, Çin tarihinin derinliklerini yansıtan müstesna kamu eserlerine, geniş ve tertemiz yolları, büyük binalarla yarışmaya çalışan ve betonların içinden fışkıran kocaman ağaçları, çeşitli milliyetlerden 8 milyonluk kaynaşmış nüfusu, neşe ve huzurun çeşitli giysilerini bürünmüş gençleri, otomobillerin istilasına meydan okuyan kaldırımları, otomobillerin tahtına çoktan ortak olmuş olan motorsiklet sürüleri, tıpkı bizim milletimiz gibi çalışkan Çin halkının gözlerinin nuru ve ellerinin hüneri… Güzel, ulu ve canlı ne varsa gözlerimizin önündeydi. Aklımızda Çin Devrimini anlatan romanlardan okuduğumuz sefalet manzaraları bir de şu an gördüklerimiz… Böyle bir refah nasıl yaratılmıştı? Kapitalizm mi başarmıştı bunu yoksa Çin Mucizesi gerçekten Sosyalizm’in mucizesi miydi? Çin toprağında, Çin halkının eliyle yaratılan bu mucize üretim ilişkilerinde hangi devrimci değişikliklerin neticesiydi? Böyle bir şehri inşa eden insan kaynağı ve bu şehrin üzerine kurulduğu altyapı nasıl yaratılmıştı? Cevabını okuduklarımızdan bildiğimiz soruların ve Çin’in kalkınmada gösterdiği başarıların kaynağını daha derinden öğrenmek istiyorduk.
Neyse ki bir önceki yazıda da bahsetmiştim, Çin Komünist Partisi Çin tecrübesini gerçekten anlamamızı sağlayacak öyle güzel bir program hazırlamıştı ki aklımızdaki bu soruların cevaplarını bulacağımız bir adrese gidiyorduk. Yunnan Eyaleti’nin en büyük enerji şirketi olan Uluslararası Yenilenebilir Enerji Şirketi’ne (SPIC Yunnan International Power Invsment Co., Ltd.) geldiğimizde ipin ucunu bulmuş olduk. Bizi hürmet ve misafirperverlikle karşılayan Genel Müdür Huo Haiping (Huo Hayping) adeta aklımızdaki sorulara cevap vermeye başladı. Şirket merkezî hükümete bağlı ve yalnızca eyaletin değil Çin’in en önemli Enerji şirketiymiş. Burası bir Kamu İktisadi Teşekkülü. Güneş enerjisi, rüzgar ve hidroelektrik gibi yenilenebilir kaynakları üretiyor. Termik, biokütle ve nükleer enerji vb. alanlarda da kapsamlı yatırımları var. Kurulu enerjisi 7 milyon KW’tan fazla ve üretilen enerjilerin tamamı temiz enerjiden oluşuyor. Çin’in Güney Asya’daki komşuları başta olmak üzere 47 ülkede tesisleri var. Bu ülkeler arasında Türkiye de var. Şirkette 1300 işçi çalışıyor ve bu işçilerin yarısından fazlası mühendis. Şirket düzenli olarak Forbes’in İlk 500 Listesinde yer alıyor ve her yıl daha üst sıralara tırmanıyor. Özel çıkarı kamu çıkarının emrine veren bir anlayış dünyanın en zengin şirketlerinin arasında sürekli başarı gösteriyor.
Bu bilgileri öğrendikten sonra özelleştirme kapsamına alınan ve özelleştirilen, ortaklık yapısı kısmen ya da tamamen değiştirilerek yönetimi yabancı sermaye ve işbirlikçilerine veya yerli sermayeye devredilen ya da bunlarla paylaşılan İktisadi Devlet Teşekküllerimizi yeniden kamulaştırma programımızın ne kadar isabetli olduğunu bir kez daha anlıyorum. Çin’in ihtiyaç duyduğu enerji tıpkı bizim gibi kendisine yetmiyor, onlar bunu aşmak için yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelmiş ve özellikle enerjide kamuculuğu teşvik ediyor. Biz de enerji üretim ve dağıtım şirketlerinin tamamının özelleştirilmiş olması işe başlamamız gereken noktayı da işaret ediyor.
Bu düşüncelerle Vatan Partisi Çin Temsilcisi Orçun Göktürk’e bakıyorum. O da bana buranın bizim Cumhuriyet Devrimimizin kurduğu İktisadi Devlet Teşekküllerine benzediğini ama yalnızca bundan ibaret olmadığını anlatmaya başlıyor. Geldiğimiz şirketin aynı zamanda bir Danwei olduğunu söylüyor. Çin’de ÇKP liderliğinin siyasi kontrolü ele geçirdikten sonraki on yıl içinde kentsel Çin’in çehresinde yarattığı destansı dönüşümün kaynağının bu sistem olduğunu belirtiyor. Büyük bir endüstriyel kalkınma programıyla, bir zamanlar alçak katlı konutlardan ve dar sokaklardan oluşan sıkışık ve bakımsız şehirlerin, sürekli genişleyen modern sosyalist kentlere dönüşmesindeki ekonomik altyapının köklerinin Danwei sistemine uzandığını anlatıyor. Şuan içinde bulunduğumuz şirket görünüşte yalnızca ekonomik bir faaliyetin içinde. Oysa bundan çok daha fazlası. Hatta Çin’deki her fabrika, işyeri, okul ve enstitünün görünen işlevlerinden çok daha başka işlevlere sahip olduğundan bahsediyor. Buralar yalnızca bir çalışma, eğitim veya araştırma yerleri değil. Her biri ayrı bir sosyal, ekonomik ve siyasi örgütlenme birimini kısaca yeni planlı ekonominin temel yapı taşlarını oluşturuyormuş. Hepsi Yan’an da ortaya konan kendi kendine yetme ve seferberlik felsefesine göre biçimlenmişler.
Danwei Sistemi, Çin’in “Reform ve Dışa Açılma” döneminde eski önemini yitirmiş gibi gözükse de birçok akademisyene göre Çin’in kalkınmasında kendini yeni koşullara uydurarak ve gelişerek Çin modernizasyonunu hala biçimlendiriyor. İçinde bulunduğumuz şirkete baktığımızda bunun canlı bir örneğini görüyoruz. Genel Müdür bize daha çok şirketin ekonomik ve teknolojik başarılarını anlatıyor. Sadece balıkçılık yapılan göllerin üzerindeki devasa güneş enerjisi panelleri, dağların tepelerine inşa edilmiş rüzgar gülleri, fabrikaların çatısını başlı başına kaplayan güneş enerjisi sistemleri, taşkın akan nehirleri enerji merkezlerine çeviren hidroelektirik santralleri, Güney Asya’nın enerji ihtiyacının %70’ini karşılayacak boyuttaki büyük projelerini gösteriyorlar. Ama biz bu büyük başarıların nedeni olan sistemi daha iyi anlamak istiyoruz.
Danwei Nedir
Türkiye’ye geldikten sonra Danwei’nin peşini bırakmadım. Birçok araştırmaya başvurarak Danwei’nin izini hala sürüyorum. Lu Feng (Lu Fıng), Danwei üzerine yaptığı öncü çalışmanın giriş bölümünde Danwei teriminin tüm kentsel Çin işyerleri tarafından paylaşılan ortak bir “sisteme” işaret ettiğini vurguluyor: “Çin'de herkes istihdam edildiği sosyal organizasyonu - ister fabrika, dükkan, okul, hastane, araştırma enstitüsü, kültürel topluluk ya da parti organı olsun - Danwei genel terimiyle adlandırır. Bu olgu açıkça göstermektedir ki, özgün özelliklerinin ötesinde, Çin'deki tüm toplumsal örgütlenme türlerinin ortak bir özelliği vardır: Danwei olma özelliği.” O halde, He Xinghan'ın (He Şiang) kitabında açıkladığı gibi, birçok Danwei türü olabilir: “Büyük birimler (Danwei) ve küçük olanlar vardır, işletmeler ve fabrikalar vardır, kamuya ait birimlerin yanı sıra kolektif olarak sahip olunan kamu hizmetleri vardır, hatta Parti, hükümet ve askeri birimler vardır. Budist tapınakları bile bu şekilde eyalet düzeyi, il düzeyi ve ilçe düzeyi birimler ve benzerleriyle sıralamaya ayrılabilir.” (1)
Dawei'lerin tür ve boyutlarındaki geniş çeşitliliğe rağmen, hepsi ortak bir dizi işlevi paylaşmaktadır. Danwei, çalışanlarına yalnızca maaş ve sosyal güvenlik imkanlarını sağlayan Batı tipi işletme modellerinin tamamından ayrı bir organizasyon. Danwei işçilerine dinlenme tesisleri, kreşler ve işçi çocukları için okul gibi ortaklaşa kullanılan tesisler de sağlıyor. (2) Bunun da ötesinde Danwei’nin sağlık planı Danwei üyesi işçilerin ömür boyu sağlık hizmetlerinden yararlanmasını sağlıyor. Ayrıca ücret kazanmanın yanı sıra Danwei üyeleri, Danwei’nin emekli planına kayıtlı oluyor. Bununla birlikte her Danwei’de üyelerinin siyasi eğitiminden sorumlu olan bir Çin Komünist Partisi şubesi yer alıyor. Danwei aslında Çin Devriminin insan kaynağını üretiyor. Danwei üyeleri sadece zorunlu eğitim sürecinde değil, çalışma hayatları boyunca mevcut parti çizgisine bağlı kalabilmek için düzenli siyasi eğitim dersleri görüyorlar. Danwei asayiş ve güvenlik meselelerinden, evlilik ve boşanmadan, Parti'ye girişten, liyakatin ödüllendirilmesinden ve disiplin cezalarının uygulanmasından da sorumlu. Geçmişte kalan ve uzun yıllar süren başka bir Danwei’ye serbestçe geçmeme politikası sayesinde Danwei’lerinde büyüyen Çinliler burayı doğumdan ölüme kadar yaşadıkları evleri ve geniş aileleri olarak benimsiyor. Günümüzde de Danwei üyelerine büyük bir aileye aidiyet duygusu veriyor. “Aynı Danwei’deyiz” ifadesi vatandaşlar arasındaki sıcaklığı ve yakınlığı yansıtıyor. Danwei, kent sakinleri için başlıca kimlik kaynağı. Üyelerine Danwei içinde ve dışında hareket etmeleri için haklar, sosyal kimlik ve siyasi statü veriyor. Örneğin, bir Çin vatandaşının iş için başka bir Danwei'ye gitmesi durumunda kendi Danwei'sinden bir tanışma mektubu alması iş bulmasını önemli ölçüde kolaylaştırır. (3) Siyasi ve ideolojik olarak başarılı davranışları Danwei’ler teşvik ediyor. Üyelerine çeşitli ödül ve yaptırımlar uyguluyor. Bütün bu özelliklerinin yanı sıra Danwei, bir önceki yazıda detaylarıyla anlattığımız mahalle komiteleriyle zaman içinde Çin kentlerinin temel mekânsal birimi haline gelmiştir. Özetle, Danwei'nin kentsel Çin'in temeli olduğunu iddia etmek büyük bir abartı olmayacaktır. Kent sakinlerinin çoğunluğu için istihdam ve maddi destek kaynağıdır; onları organize eder, düzenler, yönetir, eğitir ve korur; onlara kimlik sağlar; ve farklı mekansal birimler içinde, kent sakinlerinin yer ve sosyal aidiyet duygularını elde ettikleri entegre topluluklar oluşturur. (4)
Danwei’ler özellikle “Reform ve Dışa Açılma”nın yarattığı kirlenmelerden etkilendikten sonra zaman içinde bu niteliklerinden bazılarını kaybetti. Bu yüzden bütün bu özelliklerin şimdiki zamanda da olduğunu varsaymanın yanıltıcı olabileceğini söyleyebilirim. Yukarıda özetlenen bazı özelliklerin artık yaygın olmadığını, pek çok kent sakininin artık Danwei'nin dışında rahatça hayatta kaldığını ve pek çokları için Danwei'nin rolünün ve öneminin son yıllarda önemli ölçüde azaldığını da belirtmemiz gerekir. Ancak bulunduğumuz şirketteki başarılı örnekte de gördüğümüz üzere Çin Devrimi’nin geleceğinde çok daha etkili olacağı gözüküyor. Çin’in iç pazarı geliştirme siyasetine verdiği önemi, Kovid 19 salgını sırasındaki başarıların temeli olması, Çin’de ve bütün dünyada kamuculuğun yükselişe geçmesi, ÇKP’nin orta halli refah toplumu yaratma hedeflerini yan yana yazdığımızda Danwei sisteminin günümüz için önemini anlarız.
Küçük Kamu Ekonomisi
Çin'deki Danwei kurumunu tam olarak anlayabilmek için kökenlerinin ve yıllar içindeki gelişiminin izini sürmemiz gerekiyor.
1948-49 yıllarında Guomindang güçlerine karşı kazanılan zaferle birlikte ÇKP yirmi iki yıl süren kırsal tabanlı mücadelenin ardından nihayet şehirlere dönebildi. İç savaşın galipleri olarak artık yeni bir hükümet kuracaklardı. Çin'i modern bir sosyalist devlete dönüştürme gibi devasa bir görev onları bekliyordu. Çin'in sosyalizme geçişinin sonuçlarından biri de Danwei'nin kentsel yaşamın temel birimi olarak ortaya çıkması oldu. Ancak bu gökten zembille inmedi. Danwei'nin kuruluşunun ilanına ve kökenini atfedebileceğimiz belirli bir tarih veya olay yoktur. Hatta belirli bir politika da yoktur. Danwei'nin ortaya çıkışı, uzun bir dönem boyunca çeşitli farklı uygulamaların, kurumların ve politikaların karmaşık bir şekilde katmanlaşmasının sonucudur. (5)
Sovyetler Birliği ve Komünist Partilerin yönettiği diğer ülkelerde de parti-devletin çalışan nüfusu örgütlediği ve yönetimi kolaylaştırdığı benzer hücresel veya komünal birimler vardı. (6) Ancak Sovyet örgütlenmesi ve Danwei arasında benzerlikten ziyade çok önemli bir farklılığı vurgulamayı gerekli görüyorum. Danwei yalnızca çalışmayı disipline etmek için kurgulanan ekonomik bir birim değil, Çin’in doğal şartları içerisinde gelişmiş kapsamlı refah, siyasal ve sosyal işlevleri olan benzersiz bir sosyoekonomik sistemdir. Çin’in “Reform ve Dışa Açılma”nıın olumsuz etkilerinden sonra bile bu işlevlerden bazıları sadece bozulmadan kalmakla kalmamış, bazı sektörlerde daha da geliştirilmiştir. (7)
Danwei’nin Devrimci Kökenleri
ÇKP 1949'daki nihai zaferinden önce de devrimci bir toplumsal düzen inşa etmenin bütün sorunlarıyla yüz yüzeydi. Bu devasa Çin nüfusunun günlük yaşamdaki en küçük sorunlarına kadar kökleşmiş bütün meselelerine acil reçeteler uygulama meselesiydi. Hem Japon işgalcilere hem de Guomintang’a karşı uzun süreli savaş koşulları altında, devrimci hükümetin birincil rolü savaşı sürdürmek ve kazanmak için gerekli kaynağı sağlamaktı. Uzun vadede, özellikle de Guomintang mali yardımını kesmesinden sonra, ÇKP ve Kızıl Ordu bu kaynakları sağlamak için yerel ekonomiye güvenmek zorunda kaldı. Aynı zamanda sosyalist devrimin mantığı, ÇKP’nin yönettiği bölgelerde eski sınıf düzenini ve onun doğası gereği sömürücü ekonomik yapısını yıkmasını gerektiriyordu. Bu durum Mao’nun eskiyi yıkmak ve yeniyi inşa etmenin birlikteliğine yaptığı vurgunun gereğiydi. Yerel bölgedeki sosyal ve ekonomik güçlerin yeniden düzenlenmesi sadece ÇKP’nin sosyal değişim için temel hedeflerini gerçekleştirmekle kalmayacak aynı zamanda devrimi daha geniş bir alana yaymak için gerekli desteği de sağlayacaktı. Devrimci hükümet sadece kendi içinde bir amaç değil, daha da önemlisi tüm ulusun birleştirilmesi için öngörülen zemini hazırlayan bir stratejiydi. Bu strateji ÇKP’nin tabanı seferber etmesi yoluyla ekonomik üretimi teşvik etme siyasetini getirdi. (8)
Mao ve çalışma arkadaşları zihinlerini sadece askeri mücadele ve devrim stratejilerine değil, aynı zamanda büyük bir nüfusun günlük yönetimiyle ilgili konulara da çevirmek zorunda kaldılar. Seferberlik stratejisi ve ekonomik kalkınma arasındaki bağlantı ilk olarak Jiangxi (Ciangşi) Sovyeti döneminde, Mao'nun partiye "ekonomik cephede acil bir kampanya başlatmak için kitleleri seferber etme" çağrısında bulunduğu zaman kurulmuştu. Ancak ÇKP, Çin'in kendine özgü sosyalist hükümet tarzının temeli haline gelecek olan siyasi örgütlenmenin seferberlik biçimlerini tam olarak Yan'an'da geliştirdi. (9)
Kitle Çizgisi ve Danwei
ÇKP, ağırlıklı olarak seferberlik biçiminde bir merkezi hükümet uygulaması benimsemişti. Yani, üretim, toprak reformu ve ordu desteği kampanyalarına katılmak için mümkün olduğunca çok yerel nüfusu birleştirmeyi ve harekete geçirmeyi amaçlayan özel örgütlenme araçları geliştirdi. Merkezi politika ve planlama organlarına ek olarak, yerel idareyi güçlendirecek bir sistem gerekliydi. ÇKP’nin yönetim tarzı, yerel nüfusla temas kurulabilecek ve onları harekete geçirebilecek kadar gelişmiş bir taban örgütleri ağını şart kılıyordu. O halde temel sorun, merkezi hükümet ile halk tabanı arasındaki ilişkinin nasıl yönetileceği sorusu haline geldi. Bu ilişkiyi doğru kurmaya çalışmak Mao’nun süregelen bir kaygısıydı ve dönemin yazılarında önemli bir yer tutuyordu. (Mao Zedung Seçme Eserler c.2, c.3) Güçlü ve birleşik bir merkezi liderlik kavramını açıkça desteklerken, aşırı merkezileşme ve bürokratizm ve diktatörce liderlik tehlikeleri konusunda da aynı derecede endişeliydi. Bu kaygılar 1940'ların başında “küçük birlikler ve basit hükümet” kampanyası ve “köylere kadro gönderme” hareketi ile doruğa ulaşmış ve “kitle çizgisi” olarak bildiğimiz teoriye dönüşmüştür. (10)
Kitle çizgisi, ÇKP’nin Devrimci mücadele yöntemiydi. Kitle çizgisinden doğan çeşitli uygulamalar sayesinde ÇKP politikası kitlelerle bağlantı kurmayı ve onları askeri, ekonomik ve sosyal programlara katılmaları için büyük sayılarda seferber etmeyi başardı. Dahası, kitle çizgisi yönetimsel özerkliği tabana devrederek aşırı merkeziyetçilik ve bürokratikleşme tehlikelerini bertaraf etti. Bu açıdan kitle çizgisi, yerel düzeyde kendiliğinden faaliyet ve özerk işleyiş için alan açarken, aynı zamanda merkezi hükümet organlarının günlük yerel örgütsel faaliyetlere ne ölçüde müdahale edebileceğini sınırladığı için ÇKP’nin işini oldukça kolaylaştırdı.
Kitle çizgisi, “Küçük birlikler ve basit yönetim” kampanyasının “köylere” hareketi ile birleştiği ve ÇKP’nin daha tabana dayalı bir yönetim şekli kurduğu 1941 yılının ikinci yarısında tam olarak ortaya çıktı. Bu harekete eşlik etmek ve kitle çizgisi ilkelerinin ve parti politikasının düzgün bir şekilde takip edilmesini sağlamak için parti, 1942-44 yılları boyunca devam eden “düzeltme” kampanyaları ile kadrolarını yeniden eğitti. Ancak bu gelişmelerin tam önemi, ekonomik kalkınmada yerel kendi kendine yeterliliği ve inisiyatifi teşvik etme stratejisiyle desteklenen 1942-43 Büyük Üretim Kampanyası’nın ortaya çıkmasıyla anlaşıldı. Bu stratejiyi desteklemek için ÇKP kitle çizgisi kavramını “merkezi liderlik, merkezi olmayan yönetim” sloganı ile yeniden formüle etti. Kitle çizgisi ve ekonomik itki arasındaki bu bağlantıdan Danwei, sosyalist hükümet uygulamasının önemli ve nispeten bağımsız bir bileşeni olarak ortaya çıkmıştır. ÇKP, Danwei’nin oluşumunu bürokratizm ve üretimin ikiz sorunlarına bir çözüm olarak etkili bir şekilde onaylamıştır. (11)
Danwei’ye bir dereceye kadar yönetimsel ve ekonomik özerklik tanınmış olsa da, yine de ÇKP hükümet planlamasının bir birimiydi ve eğitim, siyaset ve kültür gibi alanlarda merkezi politika için bir aktarım bandı olarak işlev görmesi gerekiyordu.
Gerilla Savaşı ve Ücretsiz Tedarik Sistemi
İlk Danwei, savaş zamanı devrimci döneminde şekillenmiştir. Uzun silahlı mücadele dönemi boyunca, Komünist güçler maaş yerine, bir ücretsiz tedarik sistemi kurdu. Sivil ve idari personel ve ordu mensuplarını ayrıca devrimci güçlerinin tamamı hiçbir ücret ödemeden temel malzemelere erişebileceği bir sistemdi bu. Ekonomik zorluklar nedeniyle kurulan bu sistem Komünist eşitlikçi ilkeler sayesinde zorlukların aşılmasını sağladı. Herkesin temel ihtiyaçları bir liste halinde karşılanıyordu. Erzak listesindeki kalemler zamandan zamana ve yerden yere değişiklik gösteriyordu. Ancak bazı kilit kalemler tüm dönem boyunca listede kalmaya devam etti. Düzenli liste yiyecek ve çeşitli günlük ihtiyaçlardan bir kadının sağlık ödeneğine, çocuk bakım yardımlarına ve çocuk kıyafetlerine kadar her şeyi kapsıyordu. Tüm askeri ve askeri olmayan personele üniforma veya diğer giysiler ve diğer günlük ihtiyaçlar da ayni olarak veriliyordu. Ücretsiz tedarik sisteminin temel ilkelerinden biri, Komünist ordu ve hükümetteki subaylara, askerlere, memurlara ve personele nispeten eşit davranılmasıydı.
Devrimin ilk yıllarında Komünistlerin gelir ve gıda tedarik kaynakları büyük ölçüde zengin toprak sahiplerinden alınan el koymalar, tahsis edilen gelirler ve bağışlardan oluşuyordu. Daha sonra, bazı üs bölgeleri kurulduğunda, Komünist yetkililer de vergilere ve üs bölgelerindeki yetkililer tarafından işletilen sınırlı sayıda küçük ölçekli sanayiden elde edilen gelirlere dayandı. Komünistler, Guomintang ile birleşik bir cephe oluşturduklarında, Guomintang hükümetinden de maddi yardım ve bazı düzenli malzemeler aldılar. Nihayetinde, tüm bu kaynaklar sorunlu hale geldiğinde, özellikle de Guomintang Hükümeti 1940 yılında Komünistlere yaptığı yardımları durdurduğunda, gelirler ve malzemeler de kendi kendine yeterlilik amacıyla bağımsız birimler tarafından işletilen üretim ve ticari kuruluşlardan geldi.
Çin devriminin temel özelliklerinden biri, ülkenin geniş iç bölgelerinde verilen gerilla savaşıydı. Komünist güçler 1920’lerin sonlarından 1949’daki nihai yönetime geçişe kadar Çin'in çeşitli bölgelerindeki “üs bölgelerinde” faaliyet gösterdi. Bu üs bölgeleri oldukça dağınık bir şekilde faaliyet gösteriyordu. ÇKP, 1930’ların sonlarına kadar merkezi bir ikmal sistemi uyguladı. Temel ikmal ve gelirler yerel ekonomilerden sağladı. Gelir ve erzak o kadar düzensiz bir şekilde toplanıyordu ki yerel halk çoğu zaman haksız bir yük altında hissediyordu. Bazı bölgelerde zengin köylüler sıkıştırılırken, bazılarında yoksul köylüler toprak sahiplerinden daha fazlasını vermek zorunda kalıyordu. Hem siyasi hem de mali açıdan bu sistemin değişmesi gerekiyordu. Çin Komünist Partisi'nin (ÇKP) Merkezi Askeri Komisyonu 1932 yılında ordu birlikleri için verimli bir şekilde malzeme toplamak ve dağıtmak amacıyla bütçeleri ve ödenekleri birleştirme kararı aldı. Kurulan merkezi ikmal sistemiyle tüm malzeme ve gelirler birleşik bir ikmal sistemi ile sağlanacaktı. “Birleştirilmiş tedarik, gelir toplama ve harcama” (ongyi gongji, tongchou, tongzhi) ilkesi benimsendi. Böyle bir sistemde, münferit birimler ihtiyaç duydukları malzemeleri elde etmek için gelir toplamak zorunda kalmayacaktı. Eğer gelirleri varsa, bunun üst birimlere aktarılması gerekiyordu. Ancak ekonomik ve siyasi koşullar, özellikle Komünist yönetimlerin son derece istikrarsız ve düzensiz olduğu yeni kurulan üslerde, sistemin çoğu zaman işleyişini bozmuştur.
Yerel ekonomik koşullar da merkezi ikmal sisteminin uygulanması zaten çok zordu. Parçalı bir sistemin inisiyatif, basit yönetim ve hızlı karar imkanları bu sistemde eksik kalıyordu. 1935-36’daki Uzun Yürüyüş’ten önce Komünist güçler esas olarak ekonomik koşulların nispeten iyi olduğu Jiangxi ve Fujian gibi bölgelerde egemendi. Kızıl Ordu Yan’an’a ve daha uzak birkaç üs bölgesine taşındığında, kuzeydeki bu yoksul bölgelerde işler oldukça farklıydı, köylüler zaten toprak ağaları tarafından korkunç bir şekilde sömürülüyordu. Büyük bir askeri ve idari varlığı sürdürmenin getirdiği ekstra yük, yerel ekonomi için giderek daha katlanılmaz hale geldi. Yan’an’da, sadece merkezi parti ve idari organlardaki personel sayısı 16.000’e ulaşmıştı. En zor yıl olan 1941’de Shaanshi-Gansu-Ningxia sınır bölgesindeki üs bölgesinde yaklaşık 70.000 kişi ücretsiz malzeme alıyordu. Jizhong (orta Hebei) üs bölgesinde, 1945 yılında idari personel sayısı 65.000’e ulaşmıştı. Yalnızca yerel halktan gelir elde etmeye bel bağlamak, köylülerin desteğine büyük ölçüde bağımlı olan ÇKP için çok kötü bir seçenekti. Yeterli erzak olmaması da ordunun günlük yaşamında zorluklara neden oluyordu. Erzak sıkıntısı askerin moralini etkiliyor ve bazı firarlara neden oluyordu. ÇKP liderliği bu sorunu çözmenin tek mantıklı yolunun bir şeyleri kendilerinin üretmesi ve birliklerin tedarik edilen malzemeleri tamamlamanın yollarını bulması olduğunu düşündü. Böylece “tedariki garanti altına almak için ekonomiyi genişletme” ve “yönetimi birleştirme ve (ekonomik) operasyonu dağıtma” politikaları benimsendi.
1939’da Guomintang ablukasının başlamasının ardından Yan’an’daki ÇKP hükümetinin karşılaştığı ekonomik sorunlar yeni politikalara geçilmesinin esas nedeniydi. Gelirler ve bütçe tahsisi üzerinde merkezi kontrol 1932 yılında ÇKP Merkez Askeri Komitesi’nin bir kararıyla Jiangxi Sovyeti’nde tesis edilmişti. Bu mali sistem tüm parti, hükümet ve askeri personel için temel yaşam ihtiyaçlarının (yiyecek, giyecek, sağlık hizmetleri, konut vb.) sağlanmasını içeriyordu. Bu sistem “tedarik sistemi” (gongjizhi) olarak biliniyordu ve mali sınırlamalar nedeniyle ücret sistemi yerine işletiliyordu. Ancak 1939’dan sonra Yan’an’da yaşanan bütçe krizi, koşulların bu merkezi tahsisatın devamına elverişli olmadığı anlamına geliyordu. Bu mali ikilemin çözümü iki yönlü oldu: üretim yönetimini parçalamak, yerelleştirmek ve her bir birimi (danwei) kendi bakımından sorumlu kılmak. Bunun bir sonucu olarak, tüm örgütsel birimler kendilerini desteklemek için üretim yapmak zorundaydı. Bu gereklilik sadece hükümet, parti ve askeri birimleri değil, aynı zamanda hastaneleri, okulları ve kültürel kuruluşları da kapsıyordu. (12)
Üretimin yerelleştirilmesi, tedarik sisteminin işleyiş biçimini değiştirdi. Daha önce merkezi kurumlar parti, hükümet ve askeri personel için erzak ve diğer günlük ihtiyaçları tahsis ederken, şimdi her bir taban üretim birimi, merkezi örgütlerden gönderilen kadrolar da dahil olmak üzere kendi üyelerinin geçiminin sorumluluğunu üstlendi. Dahası, bir birim kendi bakımı için gerekenden fazlasını ürettiğinde bu ekstra gelirin bir kısmıyla yeni yatırımlar yapmasına izin verildi. Birçok birim bu serbestliği kendi dükkanlarını, kooperatiflerini ve hatta ticaret şirketlerini kurmak için kullandı. Bu şekilde, merkezi hükümetten oldukça farklı ve nispeten özerk bir kolektif yaşam alanı oluşturdular. Bu ayrım resmi olarak xiaogongjia ia (kamu ailesi) terimiyle tanındı. (13)
Bunu takip eden üretim artışı, o zamana kadar endüstriyel ya da ticari altyapısı çok az olan bir bölge olan üs bölgesinde sanayi ve ticarette büyük bir artışa neden oldu. Guomintang ambargosunun pamuk, kağıt ve sabun gibi ihtiyaç maddelerinin tedarikini ciddi ölçüde azaltmasıyla ÇKP hükümeti bu tür maddelerde yerel kendi kendine yeterliliği teşvik etmek zorunda kaldı.
En Büyük Zorluklardan En Devrimci Çözümler Doğar
Bu yeni politikalar, hem Japonların Komünist üs bölgelerini abluka altına almasının hem de 1930’ların sonlarında Guomintang hükümetinden gelen malzeme eksikliğinin neden olduğu ekonomik zorluklara çare bulma girişimiydi. 1938’de bazı ordu birlikleri, esas olarak askerlerin günlük yaşamlarını iyileştirmek için sebze ekme, hayvan yetiştirme ve ayakkabı yapma gibi üretim faaliyetlerini denemeye başladı. 1939'a gelindiğinde ÇKP’nin mali durumu, hem Guomintang’tan gelen malzemelerin azalması hem de hükümet kurumlarının ve diğer kamu birimlerinin ve personelinin sayısının artması nedeniyle daha da kötüleşmişti. Ocak 1939’da Mao “ordunun kendisi için üretim yapmasına izin verilmesi” fikrini resmen savundu. 1940'ın başlarında Merkezi Askeri Komite tarafından büyük ölçekli bir üretim hareketi (da shengchan yundong) başlatıldı ve bir direktifle tüm askeri birliklere ticari işletmeler de dahil olmak üzere her türlü üretime katılmaları çağrısında bulunuldu. O zamanki sloganlar “kendi kendimize yeterek beslenmek ve giyinmek” ve “tedariki garanti altına almak için ekonomiyi geliştirmek”ti. Kısa süre içinde, kendi kendine yetebilmek için üretim faaliyetlerine katılmak üzere harekete geçirilenler sadece ordu birlikleri değildi; devlet kurumları, devlet okulları ve hastaneler gibi askeri olmayan diğer birimler de Yan’an ve çevresindeki Şan-Gan-Ning sınır bölgesinde üretim faaliyetlerine katıldı. Benzer üretim hareketleri 1942 yılında Komünistlerin kontrolündeki diğer üs bölgelerinde de başlatıldı. Kitlesel kampanya tarzında harekete geçmesine rağmen, “üretim hareketi” kalıcı bir karakter kazandı. ÇKP liderliğinin teşvikiyle, askeri ve idari birimlerin ekonomik faaliyetleri sadece Japon karşıtı direniş ve iç savaş dönemleri boyunca değil, l949'dan sonra da devam etti. Aslında, üretim dışı çalışma birimlerinin, mahalle komitelerinin(Juwei) ve Danwei’nin kökenleri bu devrimci gelenektedir.
Kamu Çıkarı ve Özel Çıkarın Birleşimi
Danwei’lerin en önemli niteliği özel çıkarları kamu çıkarının hizmetine sokmasıdır. Sanılanın aksine kamu çıkarının emrinde olması koşuluyla özel çıkarlara izin verilmesi Mao dönemi sonrası bir uygulama değildir. Çin’in Mao döneminde özel çıkarı tamamıyla yasakladığına ilişkin ön yargılar vardır. Günümüzde ise Çin’in tamamen özel çıkar sayesinde kalkındığı ve kapitalist yoldan büyüdüğü iddiaları sahte komünistler ve batılı güçlerin süreğen bir propagandasıdır. Oysa gerilla dönemi deneyimi aslında büyük üretim kampanyası sırasında özel çıkarları kamu çıkarının hizmetine sokma pratiğidir. Bu durum “kamu çıkarlarıyla ilgilenirken özel çıkarlara da dikkat etme” ve “önce kamu çıkarlarına, ikincil olarak özel çıkarlara öncelik verme” politikalarında kendini göstermektedir. Hatta bu iki ilke, kadroların özel çıkarlara yönelik tutumlarında bir “devrim” olarak nitelendirilmiştir. Nisan l943'te yayınlanan plan, birim tarafından satın alma kotaları yerine getirildikten sonra üretim fazlasından elde edilen gelirin yüzde 70'inin bireyler tarafından tutulabileceğini, geri kalanının ise birimin kolektif fonuna gideceğini öngörüyordu. Örneğin bu planın teşvikiyle Taihang (Tayhang) üs bölgesindeki ordu ve idari birimlerin geçim kaynakları büyük ölçüde iyileştirilmiştir. (14)
Sonuç: Çin Mucizesi Kolektif Mülkiyet Mucizesi
Savaş zamanında temel ihtiyaç maddelerinin kamu tarafından sağlanmasının ve birimlerin “kendi kendine yeten üretim” faaliyetlerinin bugün var olan Danwei sisteminin şekillenmesine yardımcı olduğunu görüyoruz. (15)
Mao döneminde ve günümüzde Yan’an mirasının etkisi burada en az iki temel şekilde görülebilir: Birincisi, Danwei'nin bir şekilde bağımsız bir mali gücü sürdürme ve merkezi bir mali sistem altında kolektif yerel çıkarları gözetme; ve ikincisi, Danwei'nin özellikle ekonomik olarak zor zamanlarda üyelerinin geçimini iyileştirmedeki rolünün önemi.
Komünistler 1949’da nihayet ülke çapında zafer kazandığında, Çin ekonomisi derin bir kriz içindeydi. Yeni hükümetin başlıca görevi mali sıkıntıyı telafi etmek, ekonomik zorlukların üstesinden gelmek ve ülkenin hızla artan idari personelinin ihtiyaçlarını karşılamaktı. Ordu ve idari birimlerin üretim faaliyetleri bütçe sorununu çözmek için önemli bir kaynak olmaya devam etti. ÇKP bu koşullarda kötü ekonomik koşullar altında kendi refahları için küçük kamu ekonomisini inşa etmeye devam etti. Danwei Sistemi, Çin Devrimi’nin zorlukları yenmedeki yaratıcılığının en özgün göstergelerinden birisi oldu.
Çin’deki çalışma birimlerinin ekonomik ve refah işlevlerinin kökenlerini savaş sırasında Komünist üs bölgelerindeki uygulamalarda bulduk. Çin ziyaretimizde günümüzün ordu, hükümet ve diğer kar amacı gütmeyen birimlerinin kar amacı güden şirket ya da ekonomik kuruluşları işlettiklerini öğrendik ya da birçok kamu iktisadi teşebbüsü ve devlet kurumunun hala kendi “küçük topluluklarını” yönettiklerini gördük. Bu sistem hakkında öğrendiklerimizi madde madde yazarak yazımızı bitirelim.
- Danwei olgusu, Çin'in ekonomik ve politik uygulamalarının bir sonucu olarak uzun yıllar boyunca oluşan birçok benzersiz özelliğin en tipik ve en kapsamlı ifadesidir.
- Danwei, Çin sosyalist işyerini ve bu işyerinin içerdiği belirli pratikler yelpazesini ifade eden genel bir terimdir.
- Danwei, ÇKP’nin uyguladığı savaş ekonomisi pratiğinden doğmuştur.
- Danwei sistemi Çin'in geçmişteki, bugünkü ve gelecekteki kalkınması için önemlidir.
- Danwei “küçük kamu ekonomisi” olarak merkezi planlama altındaki ekonomi için gerekli ve sağlıklı bir tamamlayıcıdır.
- Farklı ortamlarda işleyen bir kurum olarak Danwei, merkezileşmiş siyasi, ekonomik ve sosyal yapıların yerellerde kendi kendini üretmesidir.
- Danwei, kendi kendine yetme felsefesinin pratiği ve çok işlevli bir yapıdır.
- Danwei, özel çıkarı kamu çıkarının emrine vermiştir.
- Çin’in siyasi ve sosyal düzenindeki en temel kolektif birimidir. Siyasi ve ekonomik rolleri birbirini tamamlar niteliktedir.
- Komünist Parti’nin kurduğu siyasi düzende temel bir birim olarak parti-devletin kitlelerle kurduğu canlı bağların merkezidir. Kitlelerden öğrendiği ve kitlelere siyasetlerini aşıladığı politik bir mekanizmadır.
- Ekonomik bir birim olarak Danwei, üyelerinin veya sakinlerinin sosyoekonomik ihtiyaçlarını karşılar. Birçok kentsel birim Danwei sisteminin bir parçası olarak varlığını sürdürüyor. Bu birimler bugün konut, araba ve yemek hizmetleriyle, berberleri, anaokulları, misafirhaneleri ve klinikleriyle temel hizmetleri sağlayan ve haklar sunan “küçük topluluklar” haline gelmiştir.
- Pek çok kamu malı ve hakkı doğrudan devlet tarafından değil, Danwei tarafından sağlanmaktadır. Çalışma birimleri emekliler için bile gerekli tüm hizmet ve refah sorumluluklarını üstlenmiştir. Bu hizmetlerin birçoğu ya ücretsiz ya da çok düşük maliyetle sağlanıyor.
- Danwei, Çin Mucizesi olarak nam salan kendine özgülüğün ve yaratıcılığın en somut örneklerinden birisidir.
- Danwei Sistemi, yeniliklerin, zenginleşmenin ve becerinin bireysel mülkiyetten ziyade kolektif mülkiyetle yaratılabileceğinin bir kanıtıdır.
Danwei üzerine İngilizce yayınlanan çalışmalar için bakınız:
- Gail Henderson ve Myron Cohen, The Chinese Hospital: A Socialist Work Unit, New Haven: Yale University Press, 1984
- Marc Blecher ve Gordon White, Micropolitics in Contemporary China: A Techni- cal Unit During and After the Cultural Revolution, Armonk, NY: M.E. Sharpe, 1979
- Mayfair Yang, Between State and Society: The Construction of Corporateness in a Chinese Socialist Factory," Australian Journal of Chinese Affairs, no. 22 (1989).
- David Bray, Social Space and Governance in Urban China: The Danwei System from Origins to Reform, Stanford Univesty Press, California, 2005, s.47
Çinli akademisyenler tarafından İngilizce olarak yayınlanan çalışmalara bakınız:
- Lu Feng, The Origins and Formation of the liit (Danwei) System," Chinese Sociology and Anthropology. 25, no. 3 (1993).
- Li Bin, "Danwei Culture as Urban Culture in Modern China: The Case of Beijing from 1949 to 1979," in Urban Anthropology in China, ed. Greg Guldin ve Aiden Southall (Leiden ve New York: E.J. Brill, 1993), 345-52.
- Xiabo Lü and Elizabeth J.Perry, Danwei: The Changing Chinese Workplace in Historical and Comparative Perspective, An East Gate Book, London, England,1997, s.28
DİPNOTLAR
1- David Bray, Social Space and Governance in Urban China: The Danwei System from Origins to Reform, Stanford Univesty Press, California, 2005, s.3.
2- Xiabo Lü and Elizabeth J.Perry, Danwei: The Changing Chinese Workplace in Historical and Comparative Perspective, An East Gate Book, London, England,1997, s.21.
3- David Bray, a.g.e., s.4.
4- Philipp Stiebeling, The Danwei System in China. Can Corporate Social Responsibility Make Up For Its Exodus?, Grin Verlag, 18 Nisan 2016, s.4.
5- David Bray, Social Space and Governance in Urban China: The Danwei System from Origins to Reform, Stanford Univesty Press, California, 2005, s.57.
6- Bkz. Aleksandr Zinoviev, The Reality Communism, New York: Schocken Books, 1984, s.80-88.
7- Xiabo Lü and Elizabeth J.Perry, Danwei: The Changing Chinese Workplace in Historical and Comparative Perspective, An East Gate Book, London, England,1997, s.21.
8- a.g.e.., s.46.
9- Kuzeybatı Çin'deki Yan'an kasabası, Uzun Yürüyüş'ten kurtulanların oraya ulaştığı 1935 yılının sonlarından Komünist güçlerin Mart l947'de taktiksel olarak geri çekilmesine kadar ÇKP liderliğinin merkezi olmuştur. Bu dönemde geliştirilen politika ve stratejiler hem ÇKP'yi Japonlar ve Chiang Kay Şek rejimi ile mücadelelerinde zafere taşımada hem de siyasi iktidarın ele geçirilmesinden sonra Çin'in yeniden yapılanması için bir model sağlamada belirleyici olmuştur.
10- David Bray, Social Space and Governance in Urban China: The Danwei System from Origins to Reform, Stanford Univesty Press, California, 2005, s.57.
11- a.g.e., s.58.
12- David Bray, Social Space and Governance in Urban China: The Danwei System from Origins to Reform, Stanford Univesty Press, California, 2005, s.47.
13- a.g.e., s.47.
14- Xiabo Lü and Elizabeth J.Perry, Danwei: The Changing Chinese Workplace in Historical and Comparative Perspective, An East Gate Book, London, England,1997, s.28.
15- Xiabo Lü and Elizabeth J.Perry, a.g.e., s.32.